افسردگی در سالمندان

شما از این مطلب یاد خواهید گرفت:

• علائم و نشانه‌های افسردگی در سالمندان.
• آنچه مراقبین در منزل می‌توانند برای پیشگیری و یا کاهش نشانه‌ها و اثرات افسردگی در سالمندان انجام دهند.
• آموزش انجام تمرینات آرام‌سازی.

تهیه کنندگان:

فاطمه رحیمی: دانشجوی دکتری آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت

نسیم پیرزاده: دانشجوی کارشناسی ارشد سلامت سالمندی

حدیثه فرهندی: کارشناسی ارشد آموزش بهداشت، کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی

مقدمه:

افسردگی یک اختلال سلامت روانی است که باید در سالمندان به طور جدی مورد توجه قرار گیرد. علائم و نشانه‌های افسردگی در بین بیماران ممکن است بسیار متفاوت باشد. همچنین نشانه‌های افسردگی در سالمندان با بیماران جوان فرق دارد و معمولاً با تأخیر بروز می‌کند و ماندگارتر است(۱, ۲). افسردگی شایع‌ترین مشکل سالمندان است، مطالعات نشان می دهد در حدود ۱۵ درصد افراد بالای ۶۵ سال دچار عارضه افسردگی هستند(۳). همچنین افسردگی علت اصلی ایجاد ناتوانی در جهان است و پیش‌بینی شده تا سال (۲۰۲۰) به دومین بیماری دارای بار اقتصادی و انسانی، تبدیل شود(۴). تغییرات مهم یا از دست دادن نقش‌ها در خانواده و جامعه، کاهش درآمد، محدودیت انجام فعالیت‌ در اوقات فراغت و برآوردن نیازهای اساسی، کاهش کارآمدی بدن، تغییر حس ارزشمند و مفید بودن در اجتماع، مرگ اعضای فامیل و دوستان باعث تقویت واقعیت کوتاه بودن دوران زندگی می‌شود، تبعیض‌های سنی در جامعه، رفتارهای ناشایست اطرافیان به سالمند حس ناخوشایند سرباری را القاء می‌کند؛ به علاوه، داروها می‌توانند باعث افسردگی افراد سالمند یا بدتر شدن آن ‌شوند(۵-۷).

علائم و نشانه‌های افسردگی در سالمندان:

افسردگی در سالمندان دارای عواقب شدیدی است(۸)، سالمندان افسرده تصویر واقعی از افسردگی را نشان نمی‌دهند و به جای آن از نداشتن انگیزه، کمبود انرژی و یا مشکلات جسمانی از قبیل سر درد و یا آرتروز شکایت دارند(۳).

به طور کلی، می‌توان نشانه‌های اولیه افسردگی در سالمندان را به چند دسته تقسیم کرد:

تغییر خلق و خو: در بین شایع‌ترین تغییرات خلق و خو در سالمندان افسرده می‌توان به احساس ناآرامی، پوچی، بی‌قراری، تحریک‌پذیری و احساس عدم محبوبیت در بین اطرافیان نسبت به گذشته اشاره کرد. بیمار همچنین ممکن است با غمگینی زیاد، اضطراب، خشم یا بی‌احساسی روبرو شود. بدبینی، ناامیدی، گریه و حساسیت شدید، از دیگر تغییرات خلق و خو می‌باشد.

فقدان احساس لذت: احساس بی‌انگیزگی،کاهش یا از دست دادن علاقه به فعالیت‌هایی که قبلاً برای بیمار لذت‌بخش بودند مانند خوردن، کار کردن، رابطه جنسی، ارتباط با دوستان، سرگرمی، تفریحات.

تغییر عمده در اشتها یا وزن: بیمار ممکن است با کاهش یا افزایش شدید اشتها و با کاهش یا افزایش شدید وزن روبرو شود. در سالمندان، کاهش اشتها و وزن شایع‌تر از افزایش آن است.

اختلالات خواب: بیمار ممکن است زیاد بخوابد و یا برعکس دچار کم‌خوابی گردد. در سالمندان، کم‌خوابی شایع‌تر از خواب زیاد است.

احساس بی‌ارزش بودن: بیمار ممکن است احساس بی‌ارزش بودن، تهی بودن، سرزنش خود یا احساس گناه نماید.

خستگی و از دست دادن انرژی: بیمار زودتر از حد معمول خسته می‌شود.

تمرکز: بیمار ممکن است با کاهش توانایی در تفکر، تمرکز و تصمیم‌گیری روبرو گردد. مشکلات حافظه و گیجی در سالمندان افسرده متداول است.

افکار مربوط به مرگ: بیمار ممکن است افکار تکرار شونده‌ای درباره‌ی مرگ و یا حتی آرزوی مرگ داشته باشد. ممکن است به خودکشی فکر کند و یا دست به آن بزند. خودکشی یک خطر واقعی و جدی در افراد افسرده است. میزان خودکشی با افزایش سن افزایش می‌یابد و در مردان سالمند بالاترین میزان را دارد.

فعالیت فیزیکی یا کلامی: بیمار ممکن است بی‌قرار و مضطرب باشد. ممکن است دستانش را فشار دهد یا بپیچاند و نتواند آرام بنشیند. از سویی دیگر در برخی از بیماران ممکن است حرکات و طرز حرف زدنشان شل و کند شود. همچنین ممکن است قبل از پاسخ دادن یا شروع به حرکت با تأخیر روبرو باشند. ممکن است آنقدر آهسته صحبت کنند که به خوبی شنیده نشود. ممکن است به جز در حالتی که مورد سوال مشخصی قرار گیرند حرفی نزنند.

مشکلات فیزیکی: مانند سردرد، سوءهاضمه و یبوست

کاهش روابط اجتماعی و روابط شخصی، افزایش چالش‌های اقتصادی

سقوط: افسردگی و سقوط یک رابطه مهم دوطرفه دارند، به طوری که ترس بیش از اندازه از سقوط که به طور متناوب با افسردگی مرتبط است، خطر سقوط را افزایش می‌دهد.

غفلت از رفتارها و مراقبت‌های بهداشتی: کاهش کیفیت زندگی، افزایش عوارض ناشی از بیماری‌های مزمن(بیماری‌های قلبی‌عروقی، دیابت، چربی خون و غیره)

سالمندانی که دچار افسردگی هستند معمولاً برای درمان نزد روان‌شناس نمی‌روند بلکه این مشکل را به عنوان یک اختلال جسمی با پزشک خود مطرح می‌سازند. معمولاً چانچه خستگی، سردرد و معده درد آنها به درمان دارویی پاسخ ندهد مسأله را با پزشک در میان می‌گذارند و سالمندان بسیار بیشتر از جوانان چنین نشانه‌هایی را به پزشک گزارش می‌کنند(۱-۳, ۵, ۶, ۸, ۹).

آنچه مراقبین در منزل می‌توانند برای پیشگیری و یا کاهش نشانه‌ها و اثرات افسردگی در سالمندان انجام دهند:

راه‌های پیشگیری از افسردگی:

• به سالمند آموزش دهید در زمان نیاز از دیگران درخواست کمک کند.
• سعی کنید سالمند را به طور مداوم مشغول و درگیر به انجام کاری در خانه، ترجیحاً کار مورد علاقه فرد (مثل نگاه کردن به تلویزیون، کتاب خواندن یا باغبانی کردن وغیره) نگه دارید.
• سالمند را تشویق کنید که به طور روزانه با اقوام و دوستان صحبت کند و یا به دیدار آن‌ها برود.
• در صورت امکان برای مدت کوتاهی همراه با سالمند از خانه خارج شوید و به تماشای مغازه‌ها و یا قدم زدن در پارک بپردازید.
• سالمند را برای ورزش کردن تشویق و همراهی کنید.
• به سالمند آموزش دهید که روزانه و یا در مواقع هجوم افکار منفی از تمرینات آرام‌سازی استفاده کنند.

راه‌های کاهش نشانه و اثرات افسردگی:

هشدار: توجه کنید که روش های درمانی توصیه شده باید زیر نظر متخصصین استفاده گردد. همچنین بسیاری از توصیه های زیر نمی تواند جایگزین درمان افراد افسرده شود و فقط می تواند به اثر بخشی بیشتر درمانها کمک کند. لذا نباید درمانی که توسط درمانگران توصیه می شود را متوقف کرده و یا به عقب انداخت.

• به بیمار جهت توسعه‌ی درک مثبت از خود و موقعیتش کمک کنید.
• به بیمار امید دهید: در ضمن توجه به واقعیت در موقعیت‌های خاص، این عقیده که آینده معنادار و زندگی فرد ارزشمند است را به بیمار انتقال دهید.
• برای بیمار فرصت‌هایی برای موفقیت بدون توجه به جزییات فراهم کنید و او را تشویق کنید تا اهداف جدیدی برای خود در نظر بگیرد و آن‌ها را دنبال کند.
• بیمار را تشویق به بیان احساساتی مانند: خشم، احساس گناه، ناکامی و دیگر احساسات کنید؛ چراکه باید این احساسات تخلیه شوند (مراقبین بهتر است برای شنیدن و راهنمایی بیماران در خلال این احساسات زمانی را اختصاص دهند).

• از کوچک شمردن احساسات بیمار بپرهیزید: صحبت‌هایی مثل: “نگران نباش همه چیز بهتر می‌شود”، “این طوری صحبت نکن” و یا “شما باید سپاس‌گذار باشید برای…..”، مزایای کمی برای افراد افسرده دارد.
• مطمئن باشید که نیازهای فیزیکی بیمار برآورده می‌شود: تغذیه خوب، فعالیت، خواب، حرکات روده‌ای منظم عواملی هستند که سلامتی فیزیکی را افزایش می‌دهند.
• مطالعات نشان می‌دهند که ورزش منظم سالمندان باعث بهبود علائم افسردگی می‌گردد؛ جهت تسریع در روند بهبود علائم افسردگی برای سالمند، فعالیت‌های ورزشی در کنار مداخلات دارویی در نظر بگیرید.
• از فعالیت‌های تفریحی(گردش‌ها و مسافرت‌های گروهی، شرکت در گروها و اجتماعات سالمندان) یا شرکت در جلسات درمانی درمانگران و منظره درمانی که همگی با استفاده از تکنیک لذت بصری و آرام‌بخشی و بهره‌گیری از طبیعت و فضای آزاد فرد را به داشتن آرامش و دوری از تفکر درباره مسائل و مشکلات دعوت می‌کنند نیز جهت بهبود و یا جلوگیری از عود مجدد علائم افسردگی سالمندان کمک بگیرید.
• به جستجوی مکانهایی که خدماتی مانند تکنیک‌های گفتگو درمانی، خاطره‌گویی‌های گروهی و موسیقی درمانی ارائه می دهند بپردازید و از خدمات آنها بهره ببرید.
• تمام تهدید به خودکشی‌ها از طرف سالمندان را جدی بگیرید. سالمندان با قصد خودکشی، نیازمند نظارت نزدیک، حفاظت دقیق و درمان فوری هستند. بهتر است با حذف موادی که می‌تواند جهت صدمه به خود استفاده شود، محیط را ایمن کنید.سالمند را تنها نگذارید ، وسایل و ابزارهای آسیب زا و داروها را دور از دسترس سالمند نگهداری کنید.
• به سالمند آموزش دهید که روزانه و یا در مواقع هجوم افکار منفی از تمرینات آرام‌سازی استفاده کند.
• و از مصرف خودسرانه داروهای افسردگی خودداری نماید (۱, ۲, ۵, ۶).

آموزش انجام تمرینات آرام‌سازی:

برای انجام این تمرینات سالمند باید روی یک صندلی با پایه‌های ثابت بنشیند.

به سالمند آموزش دهید که:

• عضلات خود را به ترتیب از سر به طرف پا یا برعکس سفت کند. ۱۰ تا ۱۵ ثانیه در این حالت بماند و بعد به آرامی آنها را شل کند. این سفت و شل شدن عضلات تأثیر خوبی بر آرامش ذهن می‌گذارد.
• ابروها را تا جایی که می‌تواند به طرف بالا بکشد و در این حالت نگه دارد سپس به آهستگی رها کند.
• چشم‌ها را محکم ببندد و پلک‌ها را روی هم فشار دهد در این حالت نگه دارد، سپس به آهستگی چشم‌ها را باز کند.
• زبان خود را به سقف دهان فشار دهد، فشار را نگه دارد سپس به آهستگی رها کند در صورتی که دندان مصنوعی دارد این حرکت را انجام ندهد.
• لب‌ها را به هم فشار دهد و چروک کند فشار را نگه دارد سپس به آهستگی رها کند.
• شانه‌ها را بالا بکشد و سفت نگه دارد سپس به آهستگی رها کند.
• دست راست را مشت کند و ساعد را روی بازو خم کند و محکم فشار دهد در این حالت نگه دارد سپس به آهستگی رها کند. این حرکت را با دست چپ نیزانجام دهد.
• یک نفس عمیق بکشد و ریه خود را از هوا پر کند و نفس خود را حبس کند و در این حالت به شکم خود فشار آورد مثل اینکه می‌خواهد شکم خود را باد کند سپس به آهستگی نفس را بیرون دهد و ریه را کاملاً خالی کند.
• کتف‌ها را تا جایی که می‌تواند به عقب ببرد و فشار دهد در این حالت سفت نگه دارد سپس به آرامی رها کند.
• پای راست را صاف نگه دارد و پنجه پا را به طرف بیرون بکشد و در این حالت نگه دارد بعد پنجه پا را به طرف خود خم کند و پا را سفت در این حالت نگه دارد، سپس به آهستگی پا را زمین بگذارد این حرکت را با پای چپ تکرار کند.
• زانوی راست را خم کند و ران را تا جایی که می‌تواند بالا بیاورد و سفت نگه دارد سپس به آهستگی پا را زمین بگذارد. این حرکت را با پای چپ تکرار کند(۱, ۲).

منابع برای مطالعه بیشتر:

۱-دانلود کتاب خودمراقبتی ناخوشی های جزئی(راهنمای خانواده ۱)

۲-دانلود کتاب سبک زندگی سالم(راهنمای خودمراقبتی ۳)

منابع

1. علینیا، ف, گنابادی، ب, پورآدینه، م, رضایی، ب, علیزاده، ن, حسینی ح. راهنمای آموزشی پیشگیری از بیماری های شایع در دوره سالمندی. بجنورد: بیژن یورد; ۱۳۹۲.
2. عظیمی، م, مطلق م. زندگی سالم در دوره سالمندی. تهران: پژواک آرمان ۱۳۹۶.
3. یکتامرام، ع, سخنگویی ی. اهمیت تغذیه در دوره سالمندی: سازمان بهزیستی کشور; ۱۳۹۰.
4. ramazaniawal m, ahadi h, askari p, nejat h. The effectiveness of well-being therapy on loneliness and cognitive emotion regulation in older adults with non-clinical depression. The Journal Of Psychological Science. 2020;19(88):511-9.
5. نوقابی، ا. پرستاری سالمندی: نشر جامعه نگر; ۱۳۹۳.
6. ghasemi pirbalouti m, shariat A, ghazanfari a. A Meta-Analysis of Exercise Therapy on Reducing Depression Among Older Adults in Iran. QUARTERLY JOURNAL OF HEALTHPSYCHOLOGY. 2019;8(30):69-80.
7. Bakhtiyari M, Emaminaeini M, Hatami H, Khodakarim S, Sahaf R. Depression and Perceived Social Support in the Elderly. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2017;12(2):192-207.
8. Arsalani N, Nobahar M, Ghorbani R, Kia NS, Etemadi M. Nutrition status and its relationship with depression in elderly pepople. Koomesh journal. 2017;19(2):401-11.
9. F. D, K. E, P. TT, S K. The Relationship between Depression and Cognitive Impairment with Falls Leading to Fractures in Elderly. Safety Promotion and Injury Prevention. 2016;4(2):75-82.