بیماریهای تنفسی شایع در دوران سالمندی

شما از این مطلب یاد خواهید گرفت:

• تغییرات دستگاه تنفسی در سالمندان.
• بیماری‌های تنفسی شایع در دوران سالمندی.
• راه‌های پیشگیری از بیماری‌های تنفسی در سالمندان.
• آنچه مراقبین در منزل می‌توانند برای مقابله و کاهش با بیماری‌های تنفسی برای سالمندان انجام دهند.

 

تهیه کنندگان:

فاطمه رحیمی: دانشجوی دکتری آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت

نسیم پیرزاده: دانشجوی کارشناسی ارشد سلامت سالمندی

الهام رجالی پور: کارشناس تغذیه

تغییرات دستگاه تنفسی در دوره سالمندی:

یکی از نشانه های متداول دوران سالمندی این است که فرد قادر به انجام یک فعالیت فیزیکی مانند گذشته نباشد.اگر چه تغییرات دستگاه‌های عضلانی و گردش خون در این کاهش عملکرد نقش دارند، اما علت اصلی، کاهش توانایی اعضای تنفسی در دریافت و ارائه اکسیژن به خون می‌باشد.

تغییرات سیستم تنفسی، ناشی از افزایش سن بر ظرفیت و فعالیت ریه اثر کرده و سالمندان را بیشتر در معرض عفونت‌های تنفسی قرار می‌دهد، به طوری که بیماری‌های تنفسی چهارمین علت عمده‌ی مرگ سالمندان بالای ۷۰ سال می‌باشند.

این تغییرات شامل موارد زیر هستند:

• پوکی استخوان‌های مهره،کاهش فاصله بین مهره‌ها و در نتیجه گوژپشتی (افزایش انحنای ستون فقرات) باعث فشار بر حفره سینه به ویژه ریه‌ها و کاهش تحرک دنده‌ها در هنگام دم و بازدم، می‌شود.
• عضلات تنفسی، ضعیف شده و کارایی آن‌ها کاهش می‌یابد.
• سفتی ریه‌ها و افزایش سختی یا از بین رفتن حالت ارتجاعی هنگام برگشت به وضع قبلی، موجب افزایش حجم هواهای باقی‌مانده در ریه‌ها می‌شود.
• تغییرات ذکر شده حتی باعث کاهش کارایی سرفه موثر (سرفه‌ای که بتواند حداکثر هوای بازدمی را به بیرون هدایت کند)، می‌شود (۱-۴).

 

بیماری‌های تنفسی شایع در دوران سالمندی:

رایج‌ترین اختلالات ریوی وابسته به سن را می‌توان به صورت بیماری‌های محدودکننده و مسدودکننده طبقه‌بندی کرد.

بیماری‌های محدودکننده آن‌هایی هستند که اتساع ریه‌ها را به تأخیر می‌اندازند. چنین محدودیتی می‌تواند به خاطر کاهش انعطاف‌پذیری ریه‌ها یا حفره سینه‌ای باشد.

بیماری‌های شایع محدودکننده در دوره سالمندی:

• پنومونی یا ذات‌الریه:
  

اگر چه پنومونی یک بیماری مختص افراد سالمند نمی‌باشد، اما وقوع آن در این افراد بیشتر بوده و مرگ ناشی از آن در افراد بالای ۶۵ سال بسیار متداول است.

در این بیماری فضای داخل ریه با مایع و سلول‌های خونی پر می‌شود.  اکسیژن خون کاهش و دی‌اکسید کربن خون  افزایش می یابد.

علائم کلی پونومونی عبارتند از: تب، سرفه و تولید خلط.

افراد سالمند درد قفسه سینه مرتبط با پنومونی را با همان شدتی که در بزرگسالان جوان‌تر وجود دارد، تجربه نمی‌کنند و در هنگام پنومونی درجه حرارت  پایین‌تر ی نسبت به افراد جوان‌تر مبتلا به پنومونی داشته باشند؛ بنابراین ممکن است پنومونی در زمان بروز علائم معمول در افراد سالمند، در مراحل پیشرفته باشد(۲،۴،۵).

• سل:

باکتری سل در ریه افرادی که مبتلا به این بیماری شده‌ و تحت درمان قرار نگرفته‌اند، باعث تخریب شدید بافت ریه و ایجاد حفره‌های بزرگ در ریه می‌شود.

شایع‌ترین علامت ابتلا به بیماری سل ریوی، سرفه پایدار به مدت دو هفته یا بیشتر است که معمولاً همراه خلط بوده و ممکن است با سایر علائم تنفسی (مانند: تنگی نفس، درد قفسه سینه یا پشت و خلط خونی) و یا علائم عمومی و مشترک همراه باشد.

علائم عمومی و مشترک در بیماری سل عبارتند از:

• تب
• کاهش اشتها
• بی‌حالی
• تعریق شبانه
• خستگی زودرس و ضعف عمومی

** تشخیص مثبت سل، نیاز به تست پوست، فیلم‌های رادیوگرافی سینه و کِشت خلط دارد(۵-۲،۷)

• آسم:

آسم در اثر افزایش حساسیت آلرژیک، خصوصاً حساسیت به گرده‌های گیاهان ایجاد می‌شود.

آسم در ۳ الی ۵ درصد از افراد، در دوره­ ای  از طول عمرشان دیده می‌شود. حدود ۷۰ درصد از بیماران جوان هستند، اما ممکن است بعضی از افراد مسن در طول زندگی‌شان تحت تأثیر آسم قرار ‌گیرند و یا در زمان پیری، بیماری بدتر ‌شود.

علائم و درمان آسم در افراد سالمند تفاوت زیادی با گروه‌های سنی دیگر ندارد، اما ممکن است در بیماران مسن‌تر، علت آسم، افزایش حساسیت به محرک‌های غیرآلرژن هوا، مانند دود باشد.

به دلیل فشاری که آسم بر دستگاه‌ تنفسی و جریان خون بدن دارد، افراد سالمند مبتلا به آسم، در خطر عفونت‌های ریوی و مشکلات قلبی هستند. از سویی دیگر در این بیماری، در طول چند سال، قفسه سینه دائماً بزرگ شده و باعث ایجاد سینه بشکه‌ای شکل می‌گردد.

ارتباط واضحی بین شدت آسم و کیفیت زندگی در مبتلایان به آن وجود دارد. مثلاً ترس از بروز حملات آسمی، باعث محدودیت فعالیت و در نتیجه افزایش وابستگی به دیگران و نهایتاً باعث تأثیر نامطلوب بر کیفیت زندگی بیماران می‌شود (۴،۵،۸).

• آپنه ( وقفه موقت تنفسی)هنگام خواب:

آپنه هنگام خواب یک مشکل جدی است. فردی که دچار آپنه است در طول یک ساعت خواب، حداقل پنج وقفه‌ی تنفسی که هرکدام دست کم ۱۰ ثانیه طول می‌کشد، دارد. مشخصه آپنه هنگام خواب، خرخر کردن، بیدار شدن ناگهانی و حالت تنگی نفس است. شیوع این اختلال در مردان دو برابر زنان است.

ممکن است علت این اختلال، نقص در سیستم اعصاب مرکزی یا انسداد در راه‌های فوقانی تنفسی یا هر دو باشد که با جریان عادی هوا تداخل پیدا می‌کند. در دوران سالمندی به دلیل وجود بیماری‌های تنفسی شایع در این دوران، ممکن است افراد دچار آپنه هنگام خواب و یا تشدید آن شوند.

از عوارض آپنه در هنگام خواب می‌توان به ایجاد وقفه در خواب اشاره کرد که باعث می‌شود فرد در طول روز احساس خستگی و خواب‌آلودگی داشته باشد(۴،۹).

 

بیماری‌های انسداد مزمن ریوی:

گروهی از بیماری‌ها هستند که مشخصه آن‌ها انسداد مزمن جریان هوا در ریه‌ها می‌باشد. افرادی که از این بیماری رنج می‌برند، علائمی چون سختی تنفس، تنفس صدادار، سرفه و افزایش تولید خلط را تجربه می‌کنند. این علائم در افراد بالای ۵۰ سال افزایش یافته و در مردان متداول‌تر هستند. بیشتر مبتلایان آن، ساکنین شهرها و افراد با سطح اقتصادی و اجتماعی پایین هستند.

بیماری انسداد مزمن ریوی عمدتاً به علت ترکیبی از عوامل محیطی و پیری بروز می‌کند، اما شواهدی هم از استعداد ژنتیکی احتمالی وجود دارد. متداولترین عامل محیطی این بیماری‌ها، سیگار کشیدن است که به عنوان عامل موثر در ۸۰درصد موارد در نظر گرفته می‌شود.

این بیماری‌ها دارای شیوع بالایی بوده و بسیار ناتوان‌کننده هستند. این بیماری­ها هزینه‌های مستقیم (هزینه‌های ناشی از مراقبت‌ها درمانی) یا غیرمستقیم (هزینه‌های وابسته شدن زندگی مبتلایان و بار مراقبین خانگی آن‌ها) فراوانی بر جامعه و خانواده‌ها تحمیل می­کنند.

دو نمونه از معمول‌ترین بیماری‌های انسداد مزمن ریوی، برونشیت مزمن و آمفیزم می‌باشند(۱۰-۲،۱۴)

• برونشیت مزمن:

برونشیت یک التهاب حاد یا مزمن دستگاه تنفسی می‌باشد که عموماً توسط عفونت باکتریایی یا محرک‌هایی مانند دود سیگار، ایجاد می‌شود. در برونشیت مزمن، پوشش مجاری تنفسی، از طریق تولید مقادیر بیش از حد مخاط، به محرک پاسخ می‌دهد.

اغلب در موارد شدید برونشیت مزمن، سیانوز (کبودی به رنگ آبی تیره اعضای بدن مانند ناخن‌ها و صورت، در اثر کاهش اکسیژن خون) رخ می‌دهد.

در بسیاری از افراد مسن به دلیل برونشیت مزمن، سرفه‌های مداوم و خِس‌خِس سینه و عفونت‌های راجعه سیستم تنفسی به دیگر اعضای بدن و تنفس‌های کوتاه تظاهر می‌کنند. این نشانه‌ها ممکن است به تدریج توسعه پیدا کنند، گاهی اوقات درک کامل بیماری، سال‌ها طول می‌کشد و اغلب به علت گرفتگی سلول‌های ریه، بیماران متوجه افزایش مشکلات تنفسی در هوای سرد و مرطوب می‌شوند.

سالمندان مبتلا به برونشیت مزمن، به طور مکرر دچار عفونت های تنفسی شده و درمان این عفونت ها مشکل‌تر است(۲،۴).

• آمفیزم:

حالتی است که در آن مقادیر زیادی هوا در ریه ها، به علت از دست رفتن توانایی آن­ها در تهویه مناسب، جمع می‌شود. فردی که از این بیماری رنج می‌برد به سرفه‌های پیوسته دچار می‌شود تا به طریقی مقادیر اضافی ترشحات مخاطی را از بدن دفع کند.  جریان یافتن هوا به داخل و خارج ریه‌ها در طی تنفس کاهش ‌یافته و تأمین هوای تازه دارای اکسیژن به سلول‌های ریه‌ها کاهش می‌یابد. هوا در ریه گیر می‌افتد و ریه حتی پس از بازدم نیز متورم باقی می‌ماند. این حالت باعث پیدایش سینه بشکه‌ای می‌شود.

آمفیزم یک کار اضافی را نیز بر دوش قلب افراد مبتلا به بیماری می‌گذارد، به این معنی که قلب را وادار می‌سازد خون بیشتری را به ریه‌ها پمپ کند تا بتواند به طریقی کمبود اکسیژن در خون ترک‌کننده ریه را جبران کند. در نتیجه، اکثر افرادی که از آمفیزم رنج می‌برند، دچار افزایش فشارخون ریوی شده و نهایتاً به علت نارسایی احتقانی قلب (در این بیماری قلب کار می‌کند، اما نیاز بدن به خون و اکسیژن تامین نمی‌شود) و آریتمی‌های قلبی (اختلال ریتم کاری قلب) از بین می‌روند.

آمفیزم تدریجاً در پاسخ به سایر مشکلات تنفسی ایجاد می‌شود. بنابراین، در سالمندان شایع تر است.  نشانه‌های بیماری در سالمندان، ابتدا آهسته بروز می‌کنند، حتی ممکن است شبیه تغییرات مرتبط با افزایش سن در سیستم تنفسی باشد، سپس به تدریج تنگی نفس و سرفه‌ی مزمن پیشرفت می‌کند؛ تلاش بیشتری برای نفس کشیدن نیاز است و هیپوکسی (افت اکسیژن خون) رخ می‌دهد. به مرور زمان سالمندان مبتلا به آمفیزم دچار خستگی، بی‌اشتهایی، از دست دادن وزن و هوشیاری می‌شوند.(۲،۴،۵).

 

راه‌های پیشگیری از بیماری‌های تنفسی در سالمندان:

پیشرفت بیماری‌های تنفسی در سالمندان،خطر زیادی دارد و  اهمیت اقدامات پیشگیرانه را می رساند که پیشگیری از عفونت ها‌ از مهم‌ترین اجزاء این اقدامات می‌باشد به طور مثال:

• مطالعات نشان می‌دهند که باکتری‌های دهان، از طریق بزاق وارد مجاری تنفسی می‌شوند، در آن‌جا تکثیر می‌یابند و سبب عفونت
• می‌شوند، بنابراین انجام مراقبت‌های بهداشت دهان و دندان به صورت روزانه، سبب کاهش بروز و پیشرفت بیماری‌های ریوی می‌شود.
• سیگارکشیدن از راه های مختلفی، باعث مستعد شدن افراد در ابتلا به بیماری‌های تنفسی می‌شود:

الف) سیگارکشیدن، لثه‌ها، دهان و مجاری تنفسی را از طریق کاهش بزاق و مخاط موجود در مجاری تنفسی مستعد ابتلا به عفونت می‌کند و نهایتاً عفونت دهان و مجاری تنفسی به ریه‌ها سرایت کرده و بیماری تنفسی ایجاد می‌شود.

ب) بخش زیادی از ویتامین C دریافتی بدن، از طریق دهان می‌باشد. ویتامین C یکی از عوامل مهم  در تقویت سیستم ایمنی بدن است. افراد سیگاری به علت کمبود ویتامین C، سیستم ایمنی ضعیفی دارند. بر همین اساس، یکی از بهترین راه‌های پیشگیری از عفونت‌های تنفسی، عدم استعمال  و مواجهه با دود سیگار است. ناگفته نماند که ترک سیگار در هر سنی ضروری بوده و از تشدید عوارض تنفسی پیشگیری می‌کند.

• اجتناب از کم تحرکی و چاقی
• انجام ورزش‌های هوازی (مانند پیاده‌روی، ایروبیک و غیره) به طور منظم
• انجام تمرینات تنفسی به صورت روزانه(۱۵،۴،۱-۱۷)

 

آموزش روش انجام تنفس درست:

در ابتدای این مبحث، لازم است اشاره کنیم به اینکه شما مراقب محترم که فعال و سالم هستید نیز می‌توانید از انجام تمرینات تنفسی، در هنگام رسیدگی به فعالیت‌های روزانه خود سود ببرید و ظرفیت ریه خود را افزایش دهید؛ بنابراین نکات و آموزش‌های زیر را به طور دقیق بیاموزید و از آن بهره بگیرید؛ سپس با صبر و حوصله به سالمند آموزش دهید.

از یاد نبرید که سالمندان دچار مشکلات شناختی، نیاز به یادآوری روزانه نکات آموزشی و یا مراحل تنفس عمیق دارند.

بهتر است در ابتدای آموزش تمرین تنفس درست، ملزومات یک تنفس اصولی را بیاموزیم و آن‌ها را در طول روز رعایت کنیم.

• تنفس از طریق بینی:از بینی نفس بکشید. بینی شما یک نوع کارخانه تصحیح و آماده‌سازی هوای ورودی برای استفاده‌ی موثر بخش‌های مختلف بدن است . هنگامیکه شما از طریق دهان نفس می کشید، ریه‌ها هوای فیلتر نشده، سرد، خشک و پر از ویروس و باکتری را دریافت می‌کنند.

* اگر احساس می‌کنید که بینی‌تان راه سختی برای تنفس دارد و ترجیح می‌دهید دهانتان را برای ورود هوا باز کنید، به این دلیل است که شما برای مدت طولانی از طریق دهان نفس کشیده‌اید و بینی‌تان هنوز با شرایط جدید وفق پیدا نکرده است. معمولاً چند روز تنفس از راه بینی موجب باز شدن و وفق پیدا کردن بینی با شرایط جدید می‌شود.

• آرام نفس بکشید: تنفس پر استرس، موجب کمبود اکسیژن و استرس بیشتر مغز و بدن ما می‌شود و بالعکس تنفس آرام منجر به آرامش بدن و بهبود عملکردهای آن خواهد شد. وقتی بدن آرام است، سطح سلامت و انرژی بالاست و موجب می‌شود ما شادتر زندگی کنیم و با دیگران رفتار بهتری داشته باشیم.
• منظم و ریتمیک نفس بکشید.
• بی‌صدا نفس بکشید.

آموزش تنفس شکمی و عمیق:

برای انجام تنفس شکمی، کافی است تمرکز کنید که شکمی تنفس کنید (یعنی موقع دم، شکم‌تان بالا بیاید)؛ از امروز دوباره مثل یک کودک با دیافراگم نفس بکشید. دیافراگم پرده‌ای است که بین حفره شکمی و قفسه سینه وجود دارد. می­ توانید در حین انجام این کار دراز بکشید یا روی یک صندلی راحتی لم بدهید. بهتر است این تمرین را روزی یک بار به مدت ۱۰ دقیقه انجام دهید. پس از مدتی متوجه می شوید که این تمرین باعث آرامش شده و در عین حال وقت زیادی هم نمی‌گیرد. ۱۰ روز به مدت ۱۰ دقیقه تمرین کنید. پس از آن سعی کنید در طول فعالیت‌های معمول روزانه، به نحوه تنفس خود دقت کنید. تنفس شکمی می‌تواند به تدریج برای شما به صورت عادت دربیاید.

شیوه تمرین

• یک دست خود را روی شکم بگذارید.
• هوا را به آرامی به داخل بینی بکشید و بخش تحتانی ریه‌های‌تان را حس کنید. اگر دست‌تان روی شکم بالا آمد متوجه خواهید شد که این کار را درست انجام داده‌اید.
• نفس خود را برای یک دقیقه نگه دارید.
• هوا را به آرامی بیرون دهید. همان طور که هوا از ریه های‌تان خارج می شود تصور کنید هوا مثل یک بادکنک در حال خارج شدن از تمام بدن شماست. بگذارید بدن تان خالی شود. کمی صبر کنید.
• به همین روش با آرامش هوا را تا ۴ شماره به درون بینی بکشید. دقت کنید که دست روی شکم بالا بیاید. سینه شما باید خیلی کم، اما هماهنگ با شکم حرکت کند. کمی صبر کرده و نفس خود را نگه دارید.
• تا ۶ بشمارید و هوا را به آرامی خارج کنید. اگر در ابتدا برای‌تان دشوار است تا ۴ بشمارید، به تدریج این میزان را تا ۶ افزایش دهید.

 

 

دردگرفتن زیردنده‌ها در این تمرین به معنی فشار به عضله دیافراگم و تقویت آن است و نباید نگران باشید. این درد ممکن است وقتی مسافت زیادی را می‌دوید و  نفس کم می آورید نیز ایجاد شود. هر دو این دردها به دلیل کار زیاد دیافراگم در هنگام عمل دم و بازدم است. قوی شدن دیافراگم در درازمدت اتفاق می‌افتد پس کمی ناملایمات را تحمل کنید(۴،۱۶،۱۸،۱۹).

**برای یادگیری بهتر می‌توانید از فیلم‌های آموزشی نحوه تنفس شکمی صحیح در آپارات[۱] نیز استفاده کنید.

 

آنچه مراقبین در منزل می‌توانند برای مقابله و کاهش با بیماری‌های تنفسی برای سالمندان انجام دهند:

مراقبت‌های عمومی در سالمندان مبتلا به بیماری‌های تنفسی:

برنامه بازتوانی ریه و فعالیت‌های ارتقاء دهنده سلامت، یک روش غیردارویی با تمرکز بر نیازهای بیمار و مراقبین آن‌ها است و هدف آن رسیدن  و حفظ حداکثر سطح استقلال و عملکرد فرد مبتلا به بیماری تنفسی است. این برنامه سبب کمتر شدن هزینه‌های مراقبتی، تأمین آسایش بیمار، کاهش بستری‌های مکرر می‌شود. این برنامه شامل رعایت موارد زیر است:

• ورزش منظم
• تمرین تنفس‌های عمیق و انجام سرفه
• دریافت مایعات به میزان کافی و تغذیه سالم
• واکسیناسیون سالانه
• دوری از بیماران مبتلا به عفونت‌های تنفسی
• رعایت نظافت و شست و شوی دست به صورت مرتب
• تأمین هوای سالم
• حفظ سلامت روان
• بیماری‌ها و استفاده از داروها (۱, ۴, ۸, ۱۰-۱۴, ۲۰-۲۳).

برای انجام این برنامه بازتوانی به نکات زیر توجه کنید:

ورزش منظم:

•  فعالیت‌های فیزیکی می‌تواند بر کاهش مرگ و میر و افزایش کیفیت زندگی مبتلایان تأثیر چشمگیری داشته باشد. سطح بالای فعالیت فیزیکی با کمتر شدن بستری مجدد و مرگ  بیماران ارتباط مستقیم دارد؛ در نتیجه  به یک اولویت جدی برای درمان مبتلایان به بیماری مزمن انسدادی ریه تبدیل شده است. بنابراین با پزشک معالج سالمند  درباره حدود و شرایط انجام فعالیت‌های فیزیکی سالمند صحبت کنید و به صورت روزانه برای انجام فعالیت‌های فیزیکی و ورزش‌های متناسب با وضعیت سالمند، برنامه ریزی کنید.
• به سالمند مبتلا به بیماری‌های تنفسی، برای اینکه بتواند به طور مستقل فعالیت‌های روزمره زندگی خود را انجام دهد،  آموزش دهید تا در بین فعالیت‌های خود، دوره‌های استراحت قرار دهد و بعد از بهبود کامل به تدریج به میزان فعالیت‌های خود بیافزاید.
• بی‌تحرکی، تهدید اصلی برای سلامت سیستم ریوی می‌باشد. تا می‌توانید از شکستگی، درد، کاهش سطح هوشیاری، افسردگی و دیگر مشکلاتی که تحرک را در سالمندان کاهش می‌دهند، پیشگیری کنید.
• سالمند و دیگر اعضای خانواده را از خطرات متعدد مرتبط با بی‌تحرکی آگاه کنید؛ چراکه گاهی اوقات ممکن است کاهش فعالیت برای سالمند وسوسه‌انگیز باشد یا اعضای خانواده، سالمند را به دلیل  ناراحتی‌هایی  که دارد، به استراحت طولانی تشویق کنند.
• وقتی بی‌تحرکی سالمند اجتناب‌ناپذیر باشد یا زمانی که سالمند از ویلچر برای حرکت استفاده می­کند، با تغییر در وضعیت در هر ساعت، تمرین سرفه و تنفس عمیق (هر ۸ ساعت یک‌بار )، فعالیت تنفسی او را بهبود بخشید(۱, ۴, ۶, ۱۴, ۲۰, ۲۱).

 

تمرین تنفس‌های عمیق و انجام سرفه:

• تمرین تنفس صحیح و عمیق و انجام سرفه‌های موثر یک روش بسیار مفید برای تقویت ظرفیت هوایی ریه‌ها و همچنین بهبودی بیماری‌های مزمن تنفسی است.

برای تمرینات تنفسی حداقل ۱۰ دقیقه ایده‌آل است، اما تمرین‌های کوتاه‌تر با دفعات بیشتر در طول روز هم می‌تواند تأثیرگذار و مفید باشد.

برای کمک به عادت دادن سالمند به انجام تمرین تنفس به صورت متوالی و منظم، در زمان انجام کارهای روزمره و تکراری در طول روز، به عنوان مثال، قبل از خوردن وعده‌های غذایی یا هر زمان که سالمند برای تماشای اخبار نشسته‌ است، به او یادآوری کنید که تمرینات تنفس عمیق را انجام دهد.

* به یاد داشته باشید که بازدم کامل برای سالمند از دم مشکل‌تر است. این تمرین‌ها باید با تأکید بر نسبت دم و بازدم، یک به سه باشد؛ یعنی سالمند باید بعد از هر دم عمیق، سه بازدم عمیق داشته باشد که بتواند هوای دمی را به صورت کامل از ریه‌ها خارج کند.

• یکی دیگر از راه‌های مفیدی که می‌توان برای خروج ترشحات در درمان مشکلات تنفسی استفاده کرد، سرفه کردن است. عمل سرفه ممکن است به وسیله‌ی بازدم عمیق تحریک شود و می‌توان آن را در بین تمرین‌های تنفسی انجام داد؛ برهمین اساس سالمند می‌تواند یکی از سه بازدم عمیقی که انجام می‌دهد را به شکل سرفه انجام دهد.

* به یاد داشته باشید که سرفه‌های خشک ممکن است باعث صرف انرژی شده و برای بیماران سالمند، استرس‌زا باشد. بنابرای باید روش‌های مختلفی را جهت ارتقای سرفه موثر، توسط سالمند به کار بگیرید. به عنوان مثال آبنبات و سایر شیرینی‌ها، ترشحات را افزایش داده و در نتیجه به ایجاد سرفه خلط‌دار کمک می‌کنند. اقدام اساسی و مهم دیگر افزایش مصرف مایعات توسط سالمند است که باعث می‌شود ترشحات حاصل از بیماری‌های تنفسی در ریه و مجاری تنفسی، رقیق شده و با سرفه (با شدت متوسط: بدون صرف انرژی بیش از حد) به داخل دهان هدایت شوند(۶, ۱۰, ۱۴, ۱۶).

 

دریافت مایعات به میزان کافی و تغذیه سالم:

• از غذاهای وِلرم رو به گرم و تند که حاوی پیاز، سیر، فلفل باشند، جهت باز کردن راه‌های هوایی سالمند استفاده کنید.
• از مصرف غذاهایی که ایجاد مخاط می‌کنند، مانند محصولات لبنی و غذاهای آماده و پرچرب که بیماری‌زا قلمداد می‌شوند، برای سالمند خودداری کنید.
• در تهیه غذا از موادغذایی حاوی ویتامین‌های A-E-C-B برای سالمند استفاده کنید.
• کاهش مایعات بدن و کاهش مایعات دریافتی می‌تواند باعث خشک شدن خلط‌های ناشی از بیماری و مانع از حرکت ترشحات، افزایش ترشحات ریه‌ها و عفونت شود. بنابراین علاوه بر استفاده روزانه مایعات کافی، سعی کنید از غذاهای آبکی مانند انواع سوپ‌ها و آش‌ها در برنامه غذایی روزانه سالمند استفاده کنید.
• به سالمند آموزش دهید تغییراتی که در مشخصات خلط ایجاد می‌شوند را گزارش کند. برای مثال: خلط غلیظ، شفاف و سفید قهوه‌ای ناشی از بیماری انسدادی مزمن ریه است. این کار باعث شناسایی هر چه زودتر بیماری تنفسی و یا جلوگیری از شدت گرفتن آن می‌شود(۱, ۴, ۱۴, ۱۵).

 

واکسیناسیون سالیانه:

تزریق واکسن آنفولانزا برای پیش‌گیری از عفونت‌های تنفسی در سالمندان توصیه می‌شوند. این واکسن‌ گاهی اوقات، به طور رایگان در مراکز بهداشتی محل سکونت سالمند (به طور معمول در اوایل فصل پاییز)، برای افراد واجد شرایط، توزیع و تزریق می‌شود(۱, ۴, ۹).

 

دوری از بیماران مبتلا به عفونت‌های تنفسی:

تماس سالمندان مبتلا به بیماری مزمن انسدادی ریه را با اشخاصی که علائم عفونت تنفسی دارند، کنترل و محدود کنید(۴, ۱۴).

 

رعایت نظافت و شست و شوی دست به صورت مرتب:

بیماری‌های تنفسی زمانی پخش می‌شوند که بزاق یا قطرات آلوده به باکتری­ها یا ویروس‌ها از طریق چشم‌ها، بینی یا گلو وارد بدن شوند. این اتفاق اغلب از طریق دست های آلوده رخ می‌دهد. دست‌ها یکی از شایع‌ترین راه‌های انتقال انواع بیماری‌ها به ویژه بیماری‌های تنفسی از یک فرد به فرد دیگر هستند. به همین دلیل یکی از ارزان‌ترین، ساده‌ترین و مهم‌ترین‌ راه‌ها برای پیشگیری از انتقال بیماری‌ها، شستشوی مکرر دست‌ها با آب و صابون است.

شست و شوی دست‌ها علاوه بر بعد نظافتی که دارد، بعد روانی سالمند را نیز حمایت می‌کند و در حفظ روحیه و تقویت حس مبارزه او با بیماری‌های‌ تنفسی موثر خواهد بود.

مالیدن سریع دست‌ها به هم و آبکشی بعدی، تمام آثار آلودگی‌ها را از روی دست‌ها پاک نخواهد کرد. شست و شوی درست و موثر دست‌ها را طبق فرآیند گام به گام زیر به سالمند آموزش دهید:

• گام اول: دست‌ها را با آب روان خیس کنید.
• گام دوم: به میزان کافی صابون استفاده کنید تا کف صابون، دست‌های خیس را بپوشاند.
• گام سوم: تمام سطح دست – شامل پشت، بین انگشتان و زیر ناخن‌ها – را حداقل به مدت ۲۰ ثانیه با صابون بمالید.
• گام چهارم: دست‌ها را با آب روان به صورت کامل آبکشی کنید.
• گام پنجم: دست‌ها را با یک پارچه تمیز و یا حوله یکبار مصرف خشک کنید(۱۴, ۲۴)

تأمین هوای سالم:

• به طور منظم خانه را جاور بزنید (ترجیحاً از جاروبرقی که از برگشت گرد و غبار به داخل فضا جلوگیری می‌کند، استفاده کنید).
• روی اثاثیه و مبل‌ها به طور منظم دستمال نم‌دار بکشید.
• در اول روز، برای خارج شدن هوا از خانه و ورود هوای تازه به خانه، پنجره‌ها را باز کنید.
• برای کمک به دفع سموم از هوای خانه، از گیاهان سبز خانگی نگهداری کنید. در هنگام انتخاب و خرید گیاهان آپارتمانی در نظر داشته باشید که گیاهانی که کمترین گرده را به محیط و هوا پخش می‌کنند انتخاب کنید؛ چراکه ممکن است برخی از گیاهان سالمندان را در معرض حساسیت‌های تنفسی قرار دهند.
• اگر سالمند با دودکردن اسپند مشکلی ندارد، هر چند وقت یک‌بار می‌توانید در محیط منزل اسپند دود کنید.
• سالمند را قبل از استفاده از حشره‌کش‌های اسپری‌شونده، از منزل خارج کنید.
• پتوها و بالشت‌های مورد استفاده سالمند را هر چند وقت یک‌بار در معرض هوا قرار دهید.
• دمای اتاق را در محدوده ۲۲-۱۸ درجه سانتی‌گراد نگه دارید.
• به بیماران  توصیه کنید که برای خروج ترشحات و خلط از دستمال کاغذی (نه دستمال پارچه‌ای) استفاده کنند. به طور منظم سطل های آشغال حاوی دستمال­ های آلوده را خالی کنید تا از پخش آلودگی در هوای اتاق جلوگیری شود.
• د می‌توانید از رایحه درمانی با اکالیپتوس، کاج، اسطوخدوس و لیمو که برای بیماران تنفسی مفید است، استفاده کنید.
• بیماری‌های مزمن و انسدادی ریه و سایر بیماری‌های تنفسی با ایجاد سرفه و تنگی نفس می‌توانند موجب قطع خواب شوند. بهتر است در زمان خواب سالمند از دستگاه بخور و تهویه هوا استفاده کنید(۴, ۱۴).

 

حفظ سلامت روان:

• مطالعات نشان می‌دهد بیماری‌های تنفسی باعث انزوا و افسردگی در اثر کاهش میزان عملکرد می‌شود؛ چراکه بعضی از بیماران برای جلوگیری از در معرض قرار گرفتن سرما و گرمای زیاد، بیش‌تر اوقات خود را در خانه سپری می‌کنند. سعی کنید راه‌کارهای مقابله‌ای برای کاهش انزوا و افسردگی در سالمندان را با توجه به روحیات و شرایط او بیابید؛ مثلاً به سالمندی که ملزم به استفاده از اکسیژن است، آموزش دهید که اکسیژن را با خودش به خارج از خانه‌ حمل کند و یا در صورت امکان پیشنهاد دهید که زمان­هایی را در منطقه‌ای با آب و هوای خوب بگذراند.
• سالمند مبتلا به بیماری‌های تنفسی باید از هر نوع تنش و اضطراب روحی و روانی خودداری و دوری کند. برای پیشگیری از این وضعیت، تمرینات آرام‌سازی ذهن را به سالمند آموزش دهید تا درصورت بروز شرایط استرس‌زا از آن‌ها برای مقابله با شرایط استفاده کند.
• مشکلات تنفسی خطرناک هستند و باعث اضطراب می‌شوند، بیماران را در طی دوره‌های تنگی نفس و اختلالات تنفسی، مورد حمایت‌های روانی و عاطفی قرار دهید.
• ماساژ علاوه بر داشتن آثار مفید در کاهش استرس، می‌تواند گرفتگی عضلات قفسه‌ی سینه را آزاد کرده و تنفس را بهبود ببخشد؛ اگر سالمند تمایل به انجام ماساژ دارد، به صورت دوره‌ای و منظم (مثلاً هفته‌ای دوبار) از ماساژ درمانی برای او استفاده کنید.
• یوگا، تمرین دیگری است که ضمن کمک به بهبود وضعیت سلامت روان، می‌تواند به تنفس کمک کند. سالمند را ترغیب و همراهی کنید تا تمرینات یوگا را انجام دهد(۴, ۸, ۱۲, ۱۴, ۱۵).

 

بیماری‌ها و استفاده از داروها:

• اگر برای رفع بیماری تنفسی سالمند توسط پزشک مربوطه، آنتی‌بیوتیک تجویز شده است، مطمئن شوید که آن‌ها را سر وقت دریافت می‌کند تا سطح آن ها در خون، ثابت نگه داشته شود.
• قبل از استفاده از هر داروی گیاهی برای سالمند، برای جلوگیری از تداخلات احتمالی با داروهای اصلی با پزشک معالج سالمند مشورت کنید.
• بررسی کلیه داروهایی که سالمند استفاده می‌کند و روی دستگاه تنفسی اثر دارند، بسیار مهم است. کاهش تنفس یا تنفس‌های تند و سطحی می‌تواند ناشی از تعدد داروهایی باشد که برای سالمند تجویز شده است، این داروها شامل ضددردها، ضدافسردگی‌ها، ضدحساسیت، ضدپارکینسون، ضداسپاسم(گرفتگی عضلانی)، آرام‌بخش‌ها و مُسکن‌ها هستند. اگر مصرف هر یک از داروهای ذکر شده باعث ناراحتی تنفسی سالمند شده است به پزشک معالج اطلاع دهید، در این مواقع پزشکان تصمیم به جاگزینی دارو می‌گیرند.
• اگر  سرماخوردگی سالمند بیشتر از یک هفته طول کشیده است، ممکن است گویای مسئله جدی‌تری باشد که نیاز به توجهات پزشکی و مراقبت‌های تخصصی‌تر دارد. به همین خاطر به سالمند در مورد پرهیز از خوددرمانی مشکلات تنفسی، مانند مصرف خودسرانه داور برای درمان سرفه و یا  عوارض سرماخوردگی، گوشزد کنید؛ چراکه  استفاده خود سرانه داروها ممکن است علائم مشکلات جدی را بپوشاند و در نتیجه باعث تأخیر در تشخیص و درمان شوند یا  اثر دیگر داروهای مصرفی سالمند را نیز مختل کنند.
• اگر سالمند از سوند بینی و یا ماسک برای دریافت اکسیژن استفاده می‌کند، ماسک را از هر نوع آلودگی به دور نگه دارید و همچنین مجاری بینی او را به طور منظم تمیز کنید تا راه‌های هوایی باز بماند. مثلاً موهای داخل بینی با افزایش سن ضخیم‌تر شده و ممکن است باعث تجمع مقدار بیشتری از گرد و غبار و ذره‌های کثیف در خلال دم شود. اگر این ذرات خارج نشوند و مجرای بینی پاک نگردد ممکن است حتی  مانع تنفس طبیعی شوند.
• خطر دندان‌های پوسیده در سالمندان را جدی بگیرید؛ چراکه تکه های دندان‌های لق یا شکننده می‌توانند با ورود  به مجرای تنفسی،  منجر به عفونت ریوی شوند. این خطر در بیماران مبتلا به اختلالات شناختی بیشتر است؛ زیرا آن‌ها ممکن است از تغییرات دندان‌های خود غافل باشند و نتوانند بیان کنند که دندان‌هایشان دچار مشکل شده است. بنابراین لازم است که دندان پزشک به صورت منظم دندان‌های سالمند را از نظر لقی و احتمال شکستگی بررسی کند. با کشیدن دندان‌های پوسیده می‌توان عفونت‌های تنفسی را کاهش دهد(۴, ۱۳-۱۵).

فیزیوتراپی قفسه سینه:

سالمندانی که مدت زیادی بدون تحرک خاصی بستری هستند، به ویژه بیمارانی که برای تنفس در مسیر راه‌های هوایی آن‌ها لوله‌گذاری انجام شده است، در دفع ترشحات ریه از مجرای تنفسی مشکل دارند. از سویی دیگر عدم فعالیت و تحرک به خودی خود باعث افزایش ترشح، غلیظ شدن ترشحات و خلط‌ها و همچنین افزایش چسبندگی آن‌ها می‌شود. باقی ماندن این ترشحات در ریه منجر به کاهش کارایی دستگاه تنفسی، بروز و یا تشدید عفونت و نهایتاً باعث آسیب دائمی به دستگاه تنفسی فرد می‌شود. در این مواقع فیزیوتراپی قفسه سینه برای جلوگیری از آسیب به دستگاه تنفسی سالمند ضروری است؛ بنابراین بهتر است که نحوه انجام فیزیوتراپی قفسه سینه را به خوبی بیاموزید و برای سالمندی که به دلایل مختلف دچار کم‌تحرکی یا حتی بستری طولانی مدت شده است، اجرا کنید.

نحوه انجام فیزیوتراپی قفسه سینه به شرح زیر است:

۱)  آب را درون کتری یا قابلمه بجوشانید و سپس درون کاسه بریزید.  دمای بخار را امتحان کنید، مطمئن شوید که خیلی برای صورت داغ نباشد. به سالمند بگویید که سرش را روی ظرف آب در حال بخار بگیرد و با یک حوله روی سرش را بپوشانید. سالمند باید نیم ساعت در معرض بخار قرار بگیرد. در این نیم ساعت هر ده دقیقه یک‌بار به سالمند بگویید که سرش را از زیر حوله بیرون آورد و در هوای اتاق تنفس کند و سپس مجدد به بخور دادن ادامه دهد.

۲) بعد از اتمام بخور دادن، سالمند را به صورت نیمه نشسته قرار دهید.

۳) دست خود را به صورت گود و کاسه‌ای درآورده و از سمت پایین قفسه سینه سالمند به سمت بالا و در هر دو سمت سینه ضربه بزنید. عکس شماره ۱

۴) در حین ضربه زدن سالمند را تشویق کنید که سرفه کند عکس شماره ۲.

۵) سپس به سالمند کمک کنید تا به صورت کامل بنشیند یا درصورتی که سالمند در نشستن مشکل دارد، او را به پهلو بغلتانیدعکس شماره ۳.

 

 

۶) سپس دوباره دست خود را گود و کاسه‌ای شکل کنید و به پشت سالمند و در محل قرار گرفتن ریه‌ها در بدن، ضربه بزنید. ضربه‌ها را در تمامی نقاط و در هر دو طرف پشت سالمند وارد کنید.عکس شماره ۴

۷) سالمند را به طور مداوم تشویق کنید که سرفه کند تا ترشحات و خلط‌های درون دستگاه تنفسی وی حین ضربه زدن، کنده شوند و از راه دهان دفع شوند و به صورت راه‌های هوایی سالمند باز گردند.

توصیه‌ها:

• بسته به میزان ترشحاتی که بیمار دارد تا حداکثر ۳ بار در روز می‌توانید فیزیوتراپی را برای او انجام دهید.
• فیزیوتراپی را با مشورت پزشک معالج سالمند به صورت روزانه و تا زمان بهبودی کامل او تکرار کنید.
• در حین انجام فیزیوتراپی باید سالمند در موقعیت راحت قرار گیرد و نباید لباس تنگ بپوشد.
• فیزیوتراپی قفسه سینه را قبل از غذا یا حداقل ۲ ساعت بعد از غذا انجام دهید.
• در صورتی که علائم زیر در سالمند مشاهده شد، فیزیوتراپی را قطع کنید:

۱) درد فزاینده

۲) تنفس کوتاه و نامنظم و منقطع

۳) ضعف و سرگیجه

۴) سرفه شدید یا دفع خلط خونی

موارد ممنوعیت فیزیوتراپی قفسه سینه شامل موارد زیر می‌شود:

اگر سالمند دچار هرگونه عارضه از موارد زیر است، حتماً در مورد زمان و نحوه فیزیوتراپی قفسه سینه وی از پزشک معالج او راهنمایی بخواهید.

• خونریزی حاد ریوی و دفع خلط خونی
• شکستگی دنده‌ها و احتمال آسیب‌دیدگی ریوی
• ناپایداری قفسه سینه
• ابتلا به سل ریوی درمان نشده
• ابتلا به آسم حاد
• ابتلا به تومور ریوی
• ابتلا به آبسه ریوی: در پزشکی به مرگ و از بین رفتن قسمتی از بافت ریه، ایجاد شدن سوراخ در آن و پر شدن ریه از چرک و عفونت میکروبی، آبسه ریوی گفته می‌شود. دم عمیق در آبسه ریوی، به علت احتمال انتقال چرک به بافت ریوی سالم توصیه نمی‌شود.
• ابتلا به پوکی استخوان شدید
• ابتلا به بیماری قلبی (به خصوص افرادی که سابقه جراحی قلب داشته‌اند).
• آسیب‌های سر و گردن
• تومورهای استخوانی(۱۹, ۲۵, ۲۶).

مراقبت‌های ساده، ویژه سالمندان مبتلا به سل:

1. برای اینکه بیماری سل به طور کامل بهبود پیدا ‌کند، فرد مبتلا در طول دوره درمانی باید تمامی داروهای خود را به صورت روزانه، ناشتا فقط با آب خالی میل کند و تمامی دستورات پزشک معالج خود را رعایت نماید.
2. باتوجه به اینکه مصرف داروهای ضد سل ممکن است فرد را دچار عوارض کنند، در صورت مشاهده هر گونه علامتی از قبیل موارد زیر باید سریعاً به پزشک معالج مراجعه نمایید:

• بی‌اشتهایی- تهوع- درد شکم
• درد مفاصل
• احساس سوزش در پاها
• لکه‌های پوستی (همراه با تب یا بدون تب، ورم، زخم در مخاط بینی و غیره)
• خارش
• سرگیجه
• زردی و هپاتیت
• اختلال بینایی
• اختلال شناختی یا گیجی
• نارسایی کلیوی (۴, ۶, ۷).

 

مراقبت‌های ساده، ویژه سالمندان مبتلا به آسم:

بیماری آسم درمان قطعی ندارد، اما قابل کنترل و مدیریت است و در این صورت، میزان خطر حمله‌های آسمی و مرگ‌ومیر ناشی از آن کاهش می‌یابد. منظور از مدیریت بیماری آسم، کنترل و کاهش علائم بیماری آسم به وسیله داروهای کاهش‌دهنده التهاب ریه و انقباض عضلات قفسه سینه است. یکی از راه‌های اصلی مدیریت آسم شناسایی و کاهش مواردی است که حملات آسمی را در سالمند مبتلا افزایش می‌دهد. مثلاً:

• عوامل محیطی و مکانی مختلفی موجب تشدید حملات آسمی می‌شوند، مانند: زندگی در شهرهای بزرگ که دارای هوای با غلظت بالای آلاینده‌های خطرناک و سمی است. بنابرین تا می‌توانید سالمند مبتلا به آسم را از محیط‌های آلوده شهری دور نگه دارید یا حداقل در روزهایی که آلودگی هوا تشدید می‌شود به خصوص در فصول سرما از بیرون رفتن سالمند جلوگیری کنید.
• استرس و اضطراب دلیل دیگر تشدید حمله‌های آسمی است: سعی کنید سالمند را از اتفاقات ناگوار غیرضروری بی‌اطلاع نگه دارید.
• به خاطر مشکلاتی که بعضی از بیماران سالمند در استفاده از استنشاق‌کننده‌ها دارند، ممکن است استفاده از ماسک مفید باشد تا به داروهای استنشاقی اجازه دهند به عمق ریه نفوذ کنند. در این رابطه نظر پزشک معالج سالمند را جویا شوید. به طور مثال: سالمندی که دستانش لرزش زیادی دارند نمی‌تواند به خوبی اسپری را جلوی دهان خود نگه دارد تا دارو به صورت کامل وارد دهانش شود. در این زمان استفاده از ماسک برای مصرف اسپری به دلیل اینکه کل دهان و بینی سالمند را پوشش می‌دهد، می‌تواند مفید باشد.
• سالمند را از مواد آلرژی‌زا طبیعی (مانند:گرده گل و گیاه) و غیرطبیعی (مانند اسپری خوش‌بوکننده، حشره‌کش‌ها، مواد شوینده قوی، دود سیگار و غیره) دور نگه دارید.
• یکی از مواردی که اخیراً افزایش یافته است، نگه­داری از انواع حیوانات خانگی می‌باشد که  می‌تواند برای افراد مبتلا به آسم، آلرژی ایجاد کند. بنابراین از نگهداری حیوانات خانگی بپرهیزید(۴, ۸, ۲۲, ۲۳).

 

مراقبت‌های ساده، ویژه سالمندان مبتلا به برونشیت مزمن:

در بیماری برونشیت مزمن، سالمندان به دلیل ضعفی که دارند ممکن است از دریافت مایعات که برای رقیق کردن ترشحات ناشی از بیماری ضروری است، اجتناب کنند؛ به همین دلیل آن‌ها نیاز به تشویق فراوان شما برای دریافت مایعات دارند(۴, ۲۱).

 

مراقبت‌های ساده، ویژه سالمندان مبتلا به آمفیزم:

• در قدم اول باید سالمند را قانع کنید که به طور قطعی سیگار را ترک کند.
• بیماران سالمند مبتلا به آمفیزم، قدرت کافی برای مصرف غذا و مایعات کافی ندارند، بنابراین باید آن‌ها را از نظر تغذیه مناسب ارزیابی کنید و برای دریافت کافی غذا و مایعات برنامه‌ریزی کنید. به عنوان مثال: از تغذیه با مقدار کم و در دفعات زیاد و از غذاهای حاوی پروتئین فراوان استفاده کنید.
• اگر سالمند مبتلا به آمفیزم برای بهبود وضعیت تنفسی از اکسیژن استفاده می‌کند؛ نظارت و احتیاطات کامل و لازم را داشته باشید. چراکه بیماران سالمند مبتلا به آمفیزم، در معرض خطر بسیار بالا نارسایی تنفسی هستند.
• به این بیماران باید در مورد انجام فعالیت‌های سبک، خودداری از قرارگرفتن در معرض آب و هوای بسیار سرد، مصرف صحیح داروهای تجویز شده آموزش دهید.
• در صورت ابتلای سالمند به عفونت‌های تنفسی مانند گلودرد، سرماخوردگی، آنفولانزا سریعاً به پزشک معالج سالمند اطلاع دهید.
• بیماران مبتلا به آمفیزم باید از وضعیت‌های پر استرس دوری کنند؛ لذا آموزش تمرین تنفس‌های عمیق به آنها مفید است.
• بیماران مبتلا به آمفیزم نیاز به آموزش و حمایت زیادی دارند؛ زیرا سازگاری با این بیماری و تغییر شیوه زندگی (مانند ترک قطعی سیگار) مشکل و غیرقابل تحمل می­باشد(۴, ۲۱).

 

منابع برای مطالعه بیشتر:

۱-دانلود کتاب خطر سنجی سکته های قلبی مغزی و سرطان(راهنمای خودمراقبتی خانواده ۲)

۲-دانلود کتاب راه های پیشگیری و کنترل آسم (ویژه بیماران و خانواده ها)

منابع:

1. علینیا، ف, گنابادی، ب, پورآدینه، م, رضایی، ب, علیزاده، ن, حسینی ح. راهنمای آموزشی پیشگیری از بیماری های شایع در دوره سالمندی. بجنورد: بیژن یورد; ۱۳۹۲.
2. غفاری، ا, هاشمی ف. سیرکهولت در انسان. تهران: دانشگاه علوم پزشکی بهزیستی و توانبخشی; ۱۳۹۱.
3. یکتامرام، ع, سخنگویی ی. اهمیت تغذیه در دوره سالمندی: سازمان بهزیستی کشور; ۱۳۹۰.
4. نوقابی، ا. پرستاری سالمندی: نشر جامعه نگر; ۱۳۹۳.
5. روحانی ع. خلاصه فیزیولوژی پزشکی گایتون و هال-۲۰۱۶. انتشارات رفیع; ۱۳۹۶.
6. راهنمای کشوری مبارزه با سل انتشارات وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مرکز مدیریت بیماری های واگیردار۱۳۹۹.
7. سل و انواع آن – مرکز تحقیقات سل بالینی ۲۰۲۰ [Available from: http://cterc.sbmu.ac.ir/index.jsp?pageid=20659&p=1.
8. Nadiri M, Khanpour F. The Effect of Teaching Mindfulness-Based Stress Reductionon the Quality of Life of Patients with Asthma. Depiction of Health. 2019;10(2):144-56.
9. مقصودنیا ش. مراقبت های بهداشتی اولیه در سالمندان ایران. تهران: دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی; ۱۳۹۴.
10. Amini M, Gholami M, Aabed Natanzi H, Shakeri N, Haddad H. Effect of Diaphragmatic Respiratory Training on Some Pulmonary Indexes in Older People With Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2019;14(3):332-41.
11. Hassanpour Dehkordi A, Soleymani F, Habibi Z, Kheiri S, Salehitali S. The Effects of the Family-oriented Empowerment Model on the Fatigue Level of the Patients with Chronic Obstructive Pulmonary Disease Admitted to the Hospitals Affiliated to Shahrekord University of Medical Sciences, Iran (2018). Iran Journal of Nursing. 2020;32(122):28-37.
12. Nadi F, Ahmadpanah M, Karimi N, Nadi E. Investigation of the Prevalence of Depression in Patients with Chronic Obstructive Pulmonary Disease in Hamadan in 2018. Avicenna Journal of Clinical Medicine. 2018;25(3):170-6.
13. Sargazi M, Mazhariazad F. The effect of home visits on quality of life of elderly having Chronic Obstructive Pulmonary Disease (COPD) discharged from Khalij Fars hospital in Bandar Abbas. Journal of Clinical Nursing and Midwifery. 2017;6(3):23-32.
14. Khoshkesht S, Zakerimoghadam M, Ghiyasvandian S, Kazemnejad A, Hashemian M. Effect of Pulmonary Rehabilitation Program on Severity of Symptoms in Patients with Chronic Obstructive Pulmonary Disease. Preventive Care in Nursing & Midwifery Journal. 2015;5(1):23-36.
15. Yazdani M, Esfahanian V, Emami M, Gholamhosseinnia S. Relationship between Periodontal Status and Chronic Obstructive Pulmonary Disease: A Cross-Sectional Study. Journal of Isfahan Dental School. 2020;16(1):1-10.
16. تکنیک نفس کشیدن برای از بین بردن استرس شدید ۵ ۲۰۲۰ [Available from: https://www.mashreghnews.ir/news/956166/%DB%B5.
17. Zarneshan A. The Efficacy of Aerobic and Breathing Exercise Training on Asthma Control and Physical – Psychological Health Promotion in Women with Asthma. Iranian Journal of Health Education and Health Promotion. 2018;6(2):179-88.
18. حکیمی ز. چگونه درست نفس بکشیم؟ ۱۳۹۹ [Available from: https://article.tebyan.net/331006/%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D8%AA-%D9%86%D9%81%D8%B3-%D8%A8%DA%A9%D8%B4%DB%8C%D9%85-.
19. ریه‌ها را با تنفس صحیح در برابر کرونا قوی کنیم ۱۳۹۹ [Available from: https://www.irna.ir/news/83716523/%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D9%87%D8%A7-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D8%A7-%D8%AA%D9%86%D9%81%D8%B3-%D8%B5%D8%AD%DB%8C%D8%AD-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B1-%DA%A9%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%A7-%D9%82%D9%88%DB%8C-%DA%A9%D9%86%DB%8C%D9%85.
20. Yekefallah L, Keshaavarz Sarkar O, Zohal MA, Barikani A. Effect of upper extremity exercise and respiratory training on the quality of life in patients with Chronic Obstructive Pulmonary Disease in Velayat Hospital, Qazvin, Iran. Journal of Inflammatory Diseases. 2018;22(5):51-8.
21. Jokar Z, Mohammadi F, Khankeh H, Rabiee Z, Tafti SF. Effect of Home-based Pulmonary Rehabilitation on Daily Activity of Patients withChronic Obstructive Pulmonary Disease. Evidence Based Care. 2014;4(4):69-76.
22. Development of a conceptual model for asthma management system in primary care. Journal of Health Administration. 2020;23(2):11-27.
23. Ehsani M, sadeghi niaraki A. Designing and Implementing an Asthma Management System Based on Air Pollution Data. Journal of Geomatics Science and Technology. 2019;8(4):121-33.
24. هر آنچه که درباره شستشوی دست‌ها برای مقابله با ویروس کرونا باید بدانیم ۲۰۲۰ [Available from: https://www.unicef.org/iran/stories/%D9%87%D8%B1-%D8%A2%D9%86%DA%86%D9%87-%DA%A9%D9%87-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%B4%D8%B3%D8%AA%D8%B4%D9%88%DB%8C-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%E2%80%8C%D9%87%D8%A7-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D9%88%DB%8C%D8%B1%D9%88%D8%B3-%DA%A9%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%A7-%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%85.
25. زیاری، ف, آقاجانی، ح, مرادی، ر, زارع ا. راهنمای خانواده ها برای مراقبت از سالمند (جلد سوم). اصفهان: فرهنگ پژوهان دانش; ۱۳۹۷.
26. فیزیوتراپی قفسه سینه ۱۳۹۷ [Available from: https://www.iranianrehab.com/%D9%81%DB%8C%D8%B2%DB%8C%D9%88%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D9%BE%DB%8C-%D9%82%D9%81%D8%B3%D9%87-%D8%B3%DB%8C%D9%86%D9%87/.

 

-[۱]https://www.aparat.com