سرطان در سالمندان

شما از این مطلب یاد خواهید گرفت:

• تعریف سرطان.
• علل ایجاد سرطان و عوامل خطر ابتلا به سرطان.
• پیشگیری از سرطان.
• برخی سرطان های دوران سالمندی.
• تشخیص زودهنگام سرطان.
•  آنچه مراقبین در منزل می‌توانند برای بهبود سالمندان مبتلا به سرطان انجام دهند.
• درمان سرطان.

 

تهیه کنندگان:

فاطمه رحیمی: دانشجوی دکتری آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت

نسیم پیرزاده:  کارشناسی ارشد سلامت سالمندی

الهام رجالی پور: کارشناس تغذیه

 

مقدمه:

« با توجه به اینکه درصد زیادی از سرطان‌های رایج در ایران به وسیله‌ی اصلاح سبک زندگی قابل پیشگیری هستند، بخش اول این محتوای آموزشی می‌تواند برای هر فرد با هر سنی جهت کسب اطلاعات معتبر در خصوص سرطان و راه‌های پیشگیری از آن مفید و موثر باشد؛ شما مراقب عزیز می توانید علاوه بر استفاده از محتوای آموزشی حاضر برای مراقبت  بهتر از سالمند، از بخش اول این محتوای آموزشی برای زندگی سالم‌تر خود و دیگر اعضای خانواده‌ی خویش بهره جویید.»

 

تعریف سرطان:

سلول‌های هر عضوی از شبدن، کل و تعداد مشخصی دارند و با سرعت معین و متفاوتی از یکدیگر رشد و تکثیر می‌کنند. هر زمان سلول‌ها شروع به تکثیر و رشد با سرعت بیشتر از حد طبیعی و معمول کنند، گفته می‌شود سلول رشد سرطانی دارد و یا آن عضو بدن دچار سرطان شده است. این روند موجب بروز مشکل در قسمتی از بدن که در آنجا سرطان شروع شده، می‌شود. چون سلول‌ها با سرعت غیرعادی رشد و تکثیر می‌یابند، شکل آن‌ها ناقص و غیرطبیعی می‌شود و در ضمن جای بیشتری نیز اشغال می‌کنند که باعث ایجاد توده در اندام‌های سرطانی می‌شود. در نهایت اگر این فرآیند به وسیله تشخیص و درمان به موقع قطع نشود، سلول‌های سرطانی به نقاط دیگر بدن نیز انتشار می‌یابند، مثلاً سلول‌های سرطانی در بافت ریه می‌توانند به استخوان‌ها رفته و در آنجا رشد کنند؛ به چنین وضعیتی متاستاز گفته می‌شود(۱, ۲).

امروزه بیش از ۱۰۰ نوع سرطان شناسایی شده است، البته همه‌ی آن‌ها به یک میزان رایج نیستند و میزان کشندگی آن‌ها نیز متفاوت است(۱).

با افزایش میانگین عمر انسان‌ها، میزان ابتلا به سرطان نیز در جهان و ایران افزایش یافته است، به طوری که در طی ۱۰ سال گذشته موارد ابتلا به سرطان در جهان بیش از ۳۰ درصد افزایش یافته است؛ و سالانه بیش از ۱۰ میلیون نفر مبتلا به بیماری سرطان تشخیص داده می‌شوند که برآورد می‌شود این رقم تا سال ۲۰۳۰ به بیش از ۲۱ میلیون نفر برسد(۱, ۳, ۴).

 

علل ایجاد سرطان و عوامل خطر ابتلا به سرطان:

عامل خطر هرچیزی است که در صورت مواجه شدن با آن، خطر سرطان در فرد افزایش پیدا کند. با توجه به اینکه پرهیز از مواجهه با عوامل خطرِ قابل اجتناب ممکن است خطر ابتلا به سرطان‌ها را کاهش دهد، آشنایی و شناخت عوامل خطر و پیشگیری از مواجهه با آن برای همه‌ی افراد جامعه ضروری است(۱).گرچه هنوز علت ابتلا به برخی سرطان‌ها کاملاً معلوم نیست، اما دلایل متعددی شامل عوامل ژنتیکی و محیطی به عنوان عوامل خطر شناسایی شده‌اند.

عوامل خطر ایجاد سرطان را می‌توان به صورت دو دسته قابل تغییر و غیرقابل تغییر تقسیم‌بندی کرد:

 

عوامل قابل تغییر که باعث ایجاد سرطان‌ها می‌شوند:

۱) دخانیات:

مصرف دخانیات یا مواجهه با دود آن خطر ابتلا به سرطان را در اعضای مختلف بدن چندین برابر افزایش می‌دهد.

مصرف دخانیات شامل:

۱- سیگار: مصرف سیگار به تنهایی، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین علت قابل پیشگیری سرطان در جهان است.

۲- مواد مخدر: مصرف مواد مخدر خطر برخی سرطان‌ها از جمله سرطان مری، مثانه، ریه، حنجره، معده، روده بزرگ و پانکراس را چندین برابر افزایش می‌دهد(۱, ۵).

۲) مشروبات الکلی: مصرف مشروبات الکلی باعث می‌شود خطر بروز سرطان‌های محوطه دهان و حلق، مری، روده‌ی بزرگ، حنجره و معده افزایش پیدا کند(۱, ۵).

 

۳) مواد شیمیایی سرطان‌زا: مواد شیمیایی مانند گرد وغبار، دود و اشعه از راه‌های مختلف مانند تماس مستقیم پوستی و یا همراه غذا و یا دارو به بدن وارد می‌شوند و خطر ابتلا به انواع مختلف سرطان‌ها را افزایش می‌دهند. مواجهه با این مواد می‌تواند در منزل (استفاده از شوینده‌های قوی و حشره‌کش‌ها بدون ماسک و دستکش)، در سطح شهر(تنفس در هوای آلوده) و یا در محل کار( مواجهه با مواد شیمیایی صنعتی مانند کارخانه‌ها، معادن) اتفاق بیفتد(۱, ۶).

 

۴) عفونت‌ها: در بدن انسان همیشه نوعی از باکتری‌های مفید وجود دارند که برای حیات انسان مفید، گاهاً ضروری و بی‌خطر هستند؛ اما در برخی موارد، تعداد این باکتری‌ها بیش از حد مجاز می‌شود که در درازمدت برای بدن آسیب‌زا خواهد بود. به عنوان مثال هیلکوباکتر پیلوری در معده با تعداد بسیار ناچیز وجود دارد، اما اگر تعداد آن بالاتر از حد مجاز شود(مثلاً در اثر رعایت نکردن بهداشت دهان و دندان و ابتلا به عفونت‌های دهان و دندان)، باعث التهاب معده و زخم آن می‌شود که یکی از دلایل ایجاد سرطان معده است(۱, ۶).

 

۵) کم‌تحرکی و چاقی: داشتن سبک زندگی غیرفعال، به معنی نشستن‌های زیاد و بدون ورزش منظم است. به طور کلی، حدود ۲۰ تا ۳۳ درصد از انواع سرطان‌ها مربوط به سینه، روده بزرگ، پوشش رحم، کلیه و مری است که ارتباط مستقیم به وزن غیرطبیعی بدن و عدم فعالیت بدنی دارند(۱, ۷).

۶)  نورخورشید: قرار گرفتن طولانی مدت در معرض تابش مستقیم نور خورشید؛ به خصوص در ساعات اوج تابش (۱۰ صبح تا ۴ بعد از ظهر) عامل خطر مهمی برای ابتلا به برخی از انواع سرطان پوست است(۱, ۶).

 

۷)تغذیه نامناسب: رژیم غذایی نامناسب یعنی مصرف بالای نمک و غذاهای بوداده، مصرف زیاد گوشت قرمز و گوشت فرآوری شده (مانند سوسیس و کالباس) به دفعات زیاد، مصرف کم میوه‌ها، سبزی‌ها و حبوبات، مصرف زیاد غذاهای آماده یا غذای فوری، مصرف نوشابه و مواد غذایی به شدت داغ؛ ابتلا به سرطان‌هایی مثل سرطان‌های دستگاه گوارش را بیشتر می‌کند(۱, ۵, ۷).

۸) عفونت‌های دهان و دندان: بهداشت ضعیف دهان و دندان، در بروز انواعی از سرطان مانند سرطان‌های سر و گردن و سرطان‌های مربوط به دستگاه گوارش موثر است(۱, ۶).

 

 

۹) سیستم ایمنی ضعیف: اگر سیستم ایمنی بدن به هر علتی شامل بیماری (مانند ایدز)، مصرف طولانی‌مدت داروهای خاص (مثل داروهای سرکوبگر سیستم ایمنی) و یا استرس‌های طولانی مدت (مانند استرس‌های شغلی) ضعیف شود، احتمال ابتلا به سرطان افزایش می‌یابد(۱, ۶).

۱۰) بیماری‌های زمینه‌ای: ابتلا به سرطان در افراد مبتلا به برخی از بیماری‌ها مانند زخم معده، بیماری التهابی معده، دیابت، پولیپ روده‌ی بزرگ، بیماری‌هایی که سیستم ایمنی در آن ضعیف می‌شود و  افرادی که قبلاً سابقه ابتلا به یک سرطان دیگری داشتند و بهبود پیدا کرده‌اند، بیشتر است(۱, ۶).

 

عوامل غیرقابل تغییر که باعث ایجاد سرطان‌ها می‌شوند:

۱) نژاد، سابقه خانوادگی: نژاد و قومیت: بررسی‌ها نشان می‌دهد که برخی نژادها و قومیت‌ها بیشتر از سایرین در معرض خطر برخی سرطان‌ها هستند. دلایل دقیق این تفاوت‌ها در دست نیست و ممکن است ناشی از تفاوت ژنتیکی و یا تفاوت سبک زندگی باشد. مثلاً بیشترین آمار ابتلا به سرطان مری به نوار شمالی ایران (استان‌های گلستان، مازندران، گیلان) اختصاص دارد.

سابقه خانوادگی: وجود سابقه فامیلی سرطان، احتمال دچار شدن بستگان درجه اول (پدر و مادر، برادران، خواهران، کودکان) را به برخی سرطان‌ها مانند سرطان روده بزرگ، سرطان پستان یا تخمدان زنان، سرطان معده و مری افزایش می‌دهد(۱, ۵).

۲) جنسیت: برخی از انواع سرطان‌ها به علت وجود اندام اختصاصی یا استعداد بیشتر ابتلا، در زنان رایج‌تر از مردان هستند؛ در ایران شایع‌ترین سرطان‌ها در زنان ایرانی سرطان پستان، روده بزرگ، تیروئید و ریه هستند. از طرفی دیگر، مردان به دلیل مواجهه با موادشیمیایی در مشاغل بیشتر، در معرض یک سری از انواع سرطان‌ها هستند؛ در ایران شایع‌ترین سرطان‌ها در مردان سرطان معده، پروستات، روده بزرگ، مثانه و ریه هستند(۱).

۳) کهولت سن: با افزایش سن احتمال دچار شدن به برخی سرطان‌ها مثل سرطان معده، سرطان روده بزرگ، سرطان مری، سرطان دهانه رحم، سرطان تخمدان افزایش می‌یابد. به طور کلی می‌توان گفت، حدود ۶۰ درصد از سرطان‌ها در افراد ۶۵ سال و یا بالاتر رخ می‌دهد(۱, ۲, ۸, ۹). در ایران نیز خطر ابتلا به سرطان قبل از ۷۵ سالگی در هردو جنس(مونث، مذکر) ۲۵ درصد است؛ یعنی از هر ۴ ایرانی احتمالاً یک نفر قبل از سن ۷۵ سالگی به سرطان مبتلا خواهد شد(۱, ۲).

 

در ادامه به معرفی برخی از سرطان‌هایی که با افزایش سن احتمال ابتلا به آن‌ها افزایش می‌یابد می‌پردازیم

سرطان پروستات:

غده پروستات در مسیر مجرای ادرار همه‌ی مردان قرار دارد. با افزایش سن این غده بزرگ می‌شود و در برخی از مردان مشکلاتی را در ادرار کردن ایجاد می‌کند. توجه به علائم و درمان به موقع بزرگی غده‌ی پروستات از ایجاد مشکلات بیشتر و شدیدتر مانند ابتلا به سرطان پروستات جلوگیری می‌کند. به گفته‌ی انجمن بین‌المللی سرطان، سرطان پروستات با بالا رفتن سن افزایش می‌یابد. در حقیقت بیش از نیمی از مردان بالای ۷۰ سال، شواهدی بر سرطان پروستات دارند و تنها ۳% از آن‌ها از این مشکل می‌میرند.

 

اگر شما یا اعضای خانواده هریک از علائم زیر را دارید، برای بررسی وضعیت غده پروستات به پزشک مراجعه کنید:

 

– بعد از اتمام ادرار، احساس می‌کنید ادرارتان کاملاً خالی نشده است.

– با فاصله‌ی زمانی کمتر از ۲ ساعت، دوباره مجبور هستید برای ادرار کردن به دستشویی بروید؛ مثلاً بعد از رفتن به رختخواب چندین بار مجبورید برای ادرار کردن بلند شوید.

– هنگام ادرار کردن چندبار ادرار قطع و دوباره شروع می‌شود.

– نگه داشتن ادرار برای شما سخت شده است.

– فشار جریان ادرارتان نسبت به قبل کم شده است.

– وقتی برای ادرار کردن به دستشویی می‌روید، برای شروع ادرار مجبورید زور بزنید.

– سوزش ادرار دارید و مکرر به عفونت‌های مجاری ادراری مبتلا می‌شوید.

– ادرارتان قطره قطره می‌آید(۱, ۵, ۶, ۱۰, ۱۱).

 

سرطان ریه:

سرطان ریه در افراد ۶۵ سال به بالا بیشتر رخ می‌دهد. سیگار عامل بسیار مهم در شیوع این بیماری است. به طوری که در سیگاری‌ها بروز این بیماری دو برابر بیشتر از غیر سیگاری‌ها است. شیوع این سرطان در مردان بیشتر بوده ولی در زنان نیز در حال افزایش است.

از علائم سرطان ریه می‌توان به تنگی نفس، سرفه مداوم، درد قفسه‌ی سینه، خستگی، بی‌اشتهایی، خِس‌خِس و عود عفونت‌های تنفسی، تغییر صدا مثلاً صدای خش‌دار یا خشونت صدا، سرفه خونی، درد قفسه سینه، درد پشت جناغ یا گلو درد اشاره کرد(۱, ۵, ۶).

 

سرطان مری:

بیش‌تر افراد در سنین ۵۰ تا ۷۰ سال را درگیر می‌کند. این نوع سرطان در افراد الکلی و افرادی که سیگار می‌کشند یا تنباکو استعمال می‌کنند، بروز بیشتری دارد.

نشانه‌های ابتلا به این بیماری عبارتند از: بلع سخت و دردناک یا احساس گیرکردن غذا در گلو در حین خوردن غذا(دیس‌فاژی)، خروج بیش از حد گاز از دهان، کاهش وزن ناخواسته، ترشح زیاد بزاق، تشنگی، سکسکه، کم‌خونی(در اثر خون‌ریزی‌های مکرر گوارشی)؛ این‌ها علائم شایع و تقریباً بی‌خطری می‌باشند که ممکن است به علت تعدادی از عوامل غیر از سرطان نیز ایجاد شوند. اما این علائم اگر دائمی باشند، باعث بروز نگرانی می‌شوند(۱, ۵, ۶).

 

سرطان معده:

بروز سرطان معده با افزایش سن زیاد می‌شود و بیشتر در مردان و افراد ۵۰ تا ۷۰ سال رخ می‌دهد. علائم سرطان معده ممکن است شامل از دست دادن اشتها، وزن و یک احساس عمومی رنج و ناراحتی بدن باشند، اما همچنان که سرطان معده پیشرفت می‌کند، علائم ممکن است شدیدتر شده و شامل تهوع، استفراغ خونی، درد شدید شکمی و حضور خون در مدفوع باشد.

نکته‌ی مهم: نشانه‌های سرطان معده ممکن است در ابتدا نامحسوس باشند و به راحتی با سوء هاضمه اشتباه گرفته شوند(۵, ۶, ۱۲).

 

سرطان روده بزرگ(کولون) و راست روده:

سرطان روده‌ی بزرگ و راست روده، شایع‌ترین بدخیمی در مردان و زنان بالای ۷۰ سال می‌باشد. در ایران سرطان روده بزرگ به ترتیب دومین رتبه‌ی مرگ و میر و سومین رتبه ابتلا را در بین سرطان‌ها دارد.

علائم آن شامل: مدفوع خونی، تغییر در عملکرد روده‌ای (ابتلا به یبوست شدید یا اسهال مداوم)، بی‌اشتهایی، حالت تهوع، درد یا سوزش سردل، یرقان یا زردی،کاهش وزن بدون علت مشخص، کمبود آهن و کم‌خونی(۱, ۴-۶, ۱۳).

 

سرطان مثانه:

با افزایش سن،بروز سرطان مثانه بیشتر می شود. مردان سالمند چهار برابر بیشتر از زنان سالمند در معرض خطر این بیماری قرار دارند. ناراحتی‌ها و عفونت‌های مزمن مثانه، در معرض قرار گرفتن با رنگ‌ها (مثلاً کارگران شاغل در کارخانه‌های تولید رنگ، نقاشان ساختمان وغیره) و سیگار کشیدن در میان عوامل خطر سرطان مثانه مشاهده می‌شوند.

تکرر ادرار، دفع اورژانسی ادرار و درد در هنگام ادرار کردن و عفونت مثانه از علائم سرطان مثانه هستند، اما خون در ادرار بدون درد، اولین علامت اختصاصی در سرطان مثانه است(۵, ۸).

 

سرطان پستان:

در ایران سرطان پستان رایج‌ترین سرطان در میان زنان گزارش شده است(۱۴). با افزایش سن میزان ابتلا به این سرطان نیز افزایش می‌یابد، اما نکته‌ی بسیار مهمی که باید به آن توجه کرد، این است که سرطان سینه به همان اندازه که در زنان جوان باعث مرگ می‌شود، در زنان سالمند نیز منجر به مرگ می‌شود(۵, ۶).

 

از علائم سرطان پستان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

– لمس یا حس توده در پستان: اولین علامت سرطان پستان در بسیاری از زنان، وجود توده در پستان‌هایشان است. با این حال حدود ۹۰ درصد توده‌های پستانی خوش‌خیم بوده و سرطانی نیستند.

– تغییر در اندازه یا شکل پستان.

– وجود یک توده جدید یا سفت‌شدگی در یک پستان یا در زیر بغل.

– تغییرات پوستی مانند چروک شدن پوست، فروفتگی در سطح کل پستان یا فرو رفتگی نوک پستان، خارش و یا قرمزی پوست.

– ترشح و خروج مایع از نوک پستان در زنی که باردار یا شیرده نیست.

– احساس درد در پستان(۱).

 

سرطان استخوان:

وقتی سرطان استخوان در افراد پیر ظاهر می‌شود، عموماً توسط جریان خون، از سرطان سایر قسمت‌های بدن مانند ریه‌ها، سینه یا غدد پروستات به استخوان رسیده است. سرطان استخوان سبب تضعیف استخوان شده و باعث می‌شود علائمی مانند آرتریت (برافروختگی مفصل که با ورم و درد و محدودیت حرکت همراه است) در مفصل ظاهر شود(۶).

 

پیشگیری از سرطان:

از آنجایی که یکی از علل سرطان، عوامل محیطی و قابل تغییر می‌باشند، با کنترل این عوامل می‌توان از بروز نزدیک به نیمی از سرطان‌ها (۴۰%) جلوگیری کرد. عمده اقدامات پیشگیری (که ما نیز در ادامه مطالب به معرفی تعدادی از آن‌ها می‌پردازیم) مربوط به اصلاح سبک زندگی است؛ نکته مهم این است که داشتن شیوه زندگی سالم یک روش بسیار کم‌هزینه و قابل اجرا است، پس در انجام نکات مربوط به آن کوشا باشیم(۱, ۷).

 

اقدامات مهم پیشگیری از ایجاد سرطان‌ها را می‌توان به ۵ دسته مهم و اصلی تقسیم‌بندی کرد:

۱)عدم مصرف سیگار و قلیان:اگر فردی به مصرف سیگار اعتیاد دارد، موثرترین راه پیشگیری از سرطان، این است که در اولین فرصت به ترک آن اقدام کند.

نکته مهم: مواجهه با دود سیگار و قلیان نیز به همان اندازه‌ی استعمال آن‌ها خطرناک هستند.

۲) کنترل وزن و پیشگیری از چاقی و اضافه وزن

۳) اصلاح رژیم غذایی: غذا و موادمغذی را می توان به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل محیطی در نظر گرفت و بر این اساس با تغییرات عادات غذایی بر پیشگیری سرطان موثر بود. طبق مطالعات انجام شده داشتن یک رژیم غذایی کم چرب بر مبنای غذاهای گیاهی (میوه‌ها و سبزیجات) خصوصاً گوجه فرنگی (پخته شده)، کلم بروکلی، هندوانه، گریپ‌فروت صورتی رنگ، سویا، چای سبز، سیر و غیره باعث پیشگیری از سرطان پروستات در مردان می‌شود.

۴) افزایش فعالیت بدنی: متخصصان ورزشی توصیه می‌کنند ۵ روز در هفته و هر روز ۳۰ دقیقه ورزش کنید، اما اکثر مردم یا ورزش نمی‌کنند یا کمتر از این مقدار ورزش می‌کنند. اگر این مقدار برای شما زیاد است، آن را به ۱۰ دقیقه تمرین روزانه کاهش دهید. به طور مثال چند دقیقه پیاده‌روی صبح و بعد از ظهر انجام دهید.

این امر بدیهی است که استفاده از طبیعت و هوای آزاد باعث سلامت عمومی مخصوصاً سلامت استخوان‌ها می‌شود. دلیل این امر گرفتن ویتامین D کافی از نور خورشید توسط بدن است که نهایتاً منجر به سلامتی بدن و به ویژه سیستم اسکلتی شما می‌شود.

نکته مهم: اگر دچار بیماری‌های مزمنی مانند بیماری‌های قلبی و عروقی و تنفسی هستید یا سن شما بالای ۶۰ است و برای مدتی طولانی ورزش را کنار گذاشته‌اید، قبل از شروع ورزش با پزشک معالج خود مشورت کنید؛ و ورزش را با شدت و مدت زمان کم شروع کنید و به تدریج شدت و مدت آن را بالا ببرید. حتماً قبل از ورزش بدن را گرم و بعد از ورزش، سرد کردن و تمرینات کششی را انجام دهید.

۵) پرهیز از مصرف الکل و مواد مخدر

۶) نگه داشتن بدن در بهترین وضع ممکن از نظر ویتامین‌ها و مواد معدنی

اگر در آزمایش خون شما کمبود هر کدام از ویتامین‌ها و مواد معدنی ضروری بدن تشخیص داده شد، می‌توانید از پزشک معالج بخواهید که برای شما مولتی ویتامین خصوصاً ویتامین‌های ای و ث و مواد معدنی روی و سدیم را تجویز کند(۱, ۷, ۱۱, ۱۵).

 

تشخیص زودهنگام سرطان:

تشخیص زودهنگام می‌تواند از طریق غربالگری افراد بدون علامت به خصوص در افراد دارای عوامل خطر و یا از طریق مراجعه سریع افراد دارای علائم مشکوک به پزشک عملی شود.

برای تشخیص سرطان‌ها، روش‌های مختلفی وجود دارد که شامل معاینه، بررسی علائم بیماری، سابقه بیماری‌های فرد و سابقه فامیلی بیماری‌ها، انجام آزمایش‌های تخصصی و درصورت لزوم نمونه‌برداری (بیوپسی) و نیز تصویربرداری به روش‌های مختلف از بدن است(۱).

 

تشخیص زودهنگام نیز خود به دو صورت انجام می‌شود:

۱- تشخیص به موقع: تشخیص به موقع باعث افزایش موفقیت درمان، افزایش طول عمر و کاهش عوارض بیماری می‌شود. البته فایده تشخیص زودهنگام در مورد سرطان‌ها متفاوت است. بیشترین فایده در تشخیص سرطان‌های دستگاه گوارش است که باعث افزایش قابل توجه طول عمر و کاهش شدت بیماری می‌شود.

۲- غربالگری: غربالگری به منظور شناسایی یک بیماری در افرادی که کاملاً سالم یا بدون علامت هستند به کار برده می‌شود. غربالگری فقط در برخی سرطان‌های شایع مانند پستان، روده بزرگ، دهانه رحم، سرطان پروستات، به خصوص در افراد دارای سابقه فامیلی سرطان توصیه می‌شود؛ زیرا روش‌های غربالگری علاوه بر آنکه منفعت‌های زیادی دارد، خطراتی هم دارد؛ ممکن است افراد بر اثر آزمایش‌های انجام شده تحت درمان‌های سخت قرار بگیرند و عوارضی که ایجاد می‌شود، بسیار بیشتر از منافع حاصل از آن باشد. در این بخش به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم.

 

۱)غربالگری سرطان پستان: معاینه فیزیکی توسط کارکنان بهداشتی درمانی بعد از ۳۰ سالگی  تا ۶۹ سالگی توصیه می شود.  در هنگام بررسی فرد از نظر سابقه یا علايم مرتبط با سرطان پستان موارد زیر بررسی می شود:

 

o آيا سابقه خانوادگي سرطان پستان يا تخمدان از جمله يكي از موارد زير را دارد؟

o آيا سابقه فردي سرطان پستان يا تخمدان دارد؟

o آيا سابقه بيوپسي (نمونه برداري) پستان دارد؟

o آيا سابقه راديوتراپي قفسه سينه دارد؟

 

سپس پستان ها و زير بغل هاي از نظر موارد زير معاينه می شود:

o توده پستان يا زير بغل

o تغيير در شكل (عدم قرينگي) يا قوام (سفتي) پستان

o تغييرات پوستي پستان: پوست پرتغالي / اريتم يا قرمزي پوست/ زخم پوست/ پوسته پوسته شدن و اگزماي پوست/ تغييرات نوك پستان (فرورفتگي يا خراشيدگي)

o ترشح نوك پستان: از يك پستان باشد (و نه هر دو پستان)/ از يك مجرا باشد (و نه از چند مجرا)/ ترشح خود به خودي و ادامه دار / در هنگام معاينه ترشح وجود داشته باشد/ سروزي يا خوني باشد

نکته:

• در صورتي كه همه موارد شرح حال منفي و پستان ها از همه نظر طبيعي بودند ، در افراد ۳۰ تا ۴۰ ساله، دو سال بعد و در افراد بالاي ۴۰ ساله براي سال بعد معاینه و بررسی مجدد نیاز می باشد.
• در صورتي كه پاسخ هر يك از موارد شرح حال مثبت يا هر يك از موارد غير طبيعي باشد، لازم است که فرد به پزشک مراجعه کند.

 

۲) غربالگری سرطان دهانه رحم: آزمون پاپ اسمیر که به دنبال شناسایی تغییرات سلولی در دهانه رحم است، می‌تواند ضایعات پیش بدخیمی را تشخیص دهد. این غربالگری بین سنین ۳۰ تا ۴۹ سال توصیه می شود لذا نیاز مراجعه سالمندان نیست.

 

۳) غربالگری سرطان روده بزرگ: با انجام آزمایش خون مخفی در مدفوع و همچنین انجام کولونوسکوپی می‌توان سرطان روده بزرگ را در مراحل اولیه تشخیص داد و با درمان به موقع این بیماری را کنترل کرد. مردان و زنان در سن۵۰ سالگی از نظر دارا بودن علایم زیر بررسی می شوند:

• خونریزی از دستگاه گوارش طی یکماه اخیر
• یبوست در طی یک ماه اخیربا یا بدون اسهال
• درد شکم
• احساس پر بودن مقعد پس از اجابت مزاج
• و کاهش بیش از ۱۰ درصد وزن طی ۶ ماه گذشته

همچنین سوابق فردی سرطان روده بزرگ، سابقه پولیپ یا آدنوم روده بزرگ، سابقه بیماریهای التهابی روده مثل کرونو یا کولیت اولسرو، سابقه خانوادگی مثبت سرطان  بررسی می شود.

در صورتی که هیچکدام از موارد فوق وجود نداشت، انجام غربالگری  هر دو سال یک‌بار توصیه می گردد.

بهترین تست غربالگری  تست فیت [۱]می باشد. در صورتیکه هر یک از علایم فوق وجود داشته باشد یا سابقه ای از موارد گفته شده وجود داشته باشد یا تست فیت مثبت باشد، فرد باید به پزشک مراجعه کند. در صورت صلاحدید پزشک ممکن است کولونوسکوپی توصیه ‌شود.

* کولونوسکوپی شامل قراردادن لوله نازک دارای دوربین در مقعد است. با انجام کولونوسکوپی می‌توان ضایعات پیش سرطانی را بررسی کرد و در صورتی که توده مشاهده شود، در مراحل اولیه و قبل از انتشار آن به سایر قسمت‌های بدن درمان را انجام داد.

غربالگری سایر سرطان‌ها مثل پروستات، مثانه، معده، مری و ریه، دهان به صورت منظم و برنامه‌ریزی شده، توصیه نمی‌شود. مگر آنکه پزشک تشخیص دهد که انجام آزمایش‌های غربالگری ضرورت دارد(۱, ۴, ۶).

 آنچه مراقبین در منزل می‌توانند برای بهبود سالمندان مبتلا به سرطان انجام دهند.

اصطلاح نیازهای مراقبتی مانند چتری است که نیازهای جسمی، اطلاعاتی، عاطفی، کاربردی، اجتماعی و معنوی فرد مبتلا به سرطان را در بر می‌گیرد(۹). بنابراین وقتی صحبت از مراقبت یک بیمار مبتلا به هریک از انواع سرطان‌ها می‌شود نباید فقط به مراقبت‌های مربوط به جسم توجه شود. در ادامه‌ی این بخش سعی می‌کنیم به صورت گام به گام تمام ابعاد مراقبتی در مراحل مختلف بیماری را خدمت شما ارائه دهیم.

 

۱) مهارت‌های کنار آمدن با مشکل سرطان

معمولاً افراد برای کنار آمدن با سرطان، از همان روش‌هایی که در مواجهه با سایر مشکلات زندگی خود در پیش می‌گیرند، استفاده می‌کنند. با گذشت زمان و تمرین کردن، بیشتر افراد برای ادامه‌ی کار، عادات و روابط اجتماعی، هم‌چنین برای اینکه زندگی‌شان را در کامل‌ترین شکل نگه دارند، راه‌های جدید یا متفاوتی را می‌یابند(۲)، اما شما در این بازه‌ی زمانی می‌توانید نقش مهمی برای سازگاری سریع‌تر سالمند مبتلا به سرطان با شرایط بیماری داشته باشید.

۱) طبق مطالعات گذشته، دارابودن سواد سلامت در مورد سرطان و روش‌های درمان آن، باعث احساس کنترل بیشتر بر شرایط، توسط بیمار می‌شود. بنابراین پس از تشخیص پزشک سعی کنید از وی تمام اطلاعات معتبر در خصوص نوع سرطان سالمند را به دست آورید و به صورت ساده و دقیق برای سالمند در کمال صبر و آرامش توضیح دهید. با این کار علاوه بر کمک به سالمند، به خود برای کاهش اضطراب و استرس‌تان نیز کمک می‌کنید.

* نکته بسیار مهم: در زمان کسب اطلاعات لازم حتماً به اعتبار و درستی منبع اطلاعات دقت داشته باشید.

۲) پذیرش سرطان یا برقراری صلح با بیماری، عاملی است که می‌تواند نقش مهمی در کاهش پریشانی بیماران داشته باشد. برای تقویت حس پذیرش وضعیت موجود از سالمند بخواهید که احساسات خود را نشان دهد چراکه مخفی کردن احساسات باعث دشواری در یافتن راهکارهای مثبت برای مقابله با سرطان می‌شود. بعضی از افراد تصور می‌کنند نشان دادن غم و اندوه، ترس یا عصبانیت نشانه ضعف است، درحالی که این تصور درست نیست.

۳) از سالمند بخواهید بیشتر از قبل مراقب خود باشد؛ منظور از این مراقبت صرفاً مراقبت جسمی نیست. به طور مثال از او بخواهید هر روز برای کاری که از آن لذت می‌برد، وقت بگذارد یا علایق خود (مانند: یادگیری موسیقی، شروع به نقاشی و غیره) را دنبال کند یا علایقی که از آن‌ها دور مانده است را از سر بگیرد.

۴) دقت داشته باشید که سالمند هیچ‌گاه ورزش کردن را ترک نکند. اگر توان و انرژی ورزش کردن دارد و پزشک وی آمادگی کافی او را تأیید می‌کند، یک برنامه ورزشی معتدل همانند پیاده‌روی، یوگا، شنا یا ورزش‌های کششی را با توجه به علاقه‌ی خود، می‌تواند دنبال کند.

۵) مثبت‌اندیشی را در خود و سالمند تقویت کنید: اگر چه داشتن نگرشی مثبت نمی‌تواند تضمین‌کننده غلبه بر سرطان باشد، اما امیدواری می‌تواند در مسیری که به دلیل سرطان در آن قرار گرفته‌اید، کیفیت زندگی شما و سالمند را بهبود ببخشد(۱, ۲, ۱۶-۱۸).

 

درمان سرطان:

حدود ۴۰% سرطان ها قابل درمان هستند. برای مبارزه با سرطان، باید هم در پیشگیری و تشخیص زود هنگام سرطان‌ها جدی باشیم و هم به درمان مناسب سرطان اهمیت بدهیم. روش‌های درمانی اصلی بیماران سرطانی شامل جراحی، رادیوتراپی و شیمی‌درمانی است(۱, ۲).

 

جراحی

جراحی اصلی‌ترین و مهم‌ترین درمان سرطان است که طی آن با برداشتن بافت‌های سرطانی از گسترش بیماری به سایر مناطق بدن جلوگیری می‌شود، اما درد پس از جراحی به عنوان یکی از عوارض شایع آن همیشه مطرح بوده که موجب استرس قبل و بعد از جراحی می‌شود. در میان افرادی که پس از جراحی نیاز به داروهای ضد درد دارند، بیماران جراحی شده به علت برداشتن توده‌ی سرطانی در قسمت‌های مختلف بدن بیشترین هستند. در این زمینه با توجه به وسعتی که عوارض داروهای ضد درد به همراه دارند، استفاده از روش‌های غیردارویی مورد توجه قرار گرفته است؛ یکی از روش‌های غیر دارویی، کنترل درد با ماساژ بازتابی کف پا است.

در این روش نقاطی از کف پا که با قسمت‌های مختلف مغز و اندام‌های حیاتی بدن در ارتباط هستند، به روش خاصی ماساژ داده می‌شوند و در نتیجه فرآیندهایی در مغز اتفاق می‌افتد که منجر به اثرات مشابه داروهای ضد درد می‌شود و در نهایت درد تسکین می‌یابد.

طریقه انجام ماساژ بازتابی کف پا: در این روش هر پا را به مدت ده دقیقه به شیوه‌ی چرخشی (چرخش به بیرون و داخل و حرکاتی در پاشنه پاها و ساق پاها) ماساژ دهید. برای از بین بردن اصطکاک بین دستان شما که ماساژ می‌دهید و پای بیمار، از روغن‌های مخصوص ماساژ استفاده کنید. پمادهای موضعی ضد درد نیز می‌توانند گزینه‌ی مناسبی برای انجام بهتر این ماساژ باشند(۱, ۲, ۵, ۱۹).

 

 

شناسایی نقاط کف پا برای ماساژ

 

نحوه‌ی انجام ماساژ کف پا

 

رادیوتراپی(پرتو درمانی)

در رادیوتراپی عموماً باقی‌مانده توده‌های سرطانی بعد از انجام جراحی، تحت تابش اشعه‌ی درمانی قرار می‌گیرند تا منجر به کوچک شدن و گاهی از بین رفتن بافت سرطانی شوند. بعضی از بیماران اصطلاحاً به آن، «برق دادن» می‌گویند. تعداد جلسات رادیوتراپی بر اساس شدت و نوع بیماری، تعیین می شود. (۱, ۲).

 

شیمی درمانی

در شیمی درمانی، داروهای شیمی‌درمانی که یا به صورت خوراکی و یا به صورت تزریقی به بیمار تجویز می‌شود منجر به از بین رفتن سلول‌های سرطانی و باقی‌مانده‌های آن در بدن بیمار می‌شوند. شیمی درمانی معمولاً علاوه بر سلول‌های سرطانی، سلول‌های سالم را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد و عوارض مختلفی ایجاد می‌کند. مثلاً در طول دوره درمان شیمی درمانی موهای بیمار می‌ریزد. خوشبختانه در صورتی که بیمار مراحل درمان را تحمل کند، بیشتر عوارض ایجاد شده از بین می‌رود و بیمار پس از درمان مجدد به زندگی عادی برمی‌گردد. شیمی درمانی نیز باید به مدت طولانی انجام شود. بعضی از بیماران حتی بعد از اتمام دوره درمان باید برای مدت طولانی داروهای شیمی درمانی را دریافت کنند.

 

برخی از عوارض شیمی درمانی عبارتند از:

• حالت تهوع و استفراغ:

بسیاری از افراد با انجام شیمی درمانی دچار حالت تهوع و استفراغ می‌شوند. با توجه به این که استفراغ‌های مکرر ممکن است باعث کم‌آبی، ورود مایعات و غذا به ریه‌ها و حتی خفگی شود، خطرناک است. به همین دلیل در صورت رخ دادن حالت تهوع و استفراغ درباره‌ی داروهای ضد تهوع با پزشک مشورت کنید. همچنین در این وضعیت، به وزن، کم‌آبی بدن، یبوست، میزان اشتها و رژیم غذایی بیمار توجه کافی داشته باشید.

 

رژیم غذایی:

باید به تغذیه و غذاخوردن به عنوان بخش مهم و ضروری درمان نگاه کرد، اما بسیاری از بیماران در طی مراحل درمان دچار کاهش وزن و بی‌اشتهایی، سوء جذب و غیره می‌شوند؛ بر همین اساس لازم است شرایط بهتری برای تغذیه آن‌ها فراهم کنید تا بتوانند بهتر تغذیه کنند. مثلاً:

– به بیمار آموزش دهید که در هنگام غذاخوردن از دیدن مناظر، بوها و صدای ناخوشایند اجتناب کند و تا می‌توانید محل سرو غذا را برای بیمار آرام و دلپذیر نگه دارید.

– غذاهایی را پیشنهاد کنید که بیمار آن‌ها را دوست داشته باشد و به خوبی تحمل می‌کند (ترجیحاً غذاهای پرکالری و سرشار از پروتئین).

– بیمار را به مصرف مایعات تشویق کنید ولی دریافت مایعات را قبل از غذا خوردن، منع کنید تا جلوی اشتهای او را نگیرد.

– وعده‌های غذایی را در حجم کم و دفعات متعدد تنظیم کنید.

– غذاهای چرب را محدود کنید.

– میوه و سبزیجات بیشتری در رژیم غذایی بیمار قرار دهید.

– سعی کنید بیمار وعده‌های اصلی غذا را در کنار سایر اعضای خانواده میل کند.

– اگر بیمار احساس تلخی یا مزه فلزی در دهان خود دارد و از آن رنج می‌برد، به جای استفاده از قاشق و چنگال و چاقوی فلزی، از نوع پلاستیکی استفاده کنید.

– آبنبات و چای نعنا موجب می‌شود که مزه‌های ناخوشاید دهان از بین بروند؛ در صورت تمایل بیمار می‌توانید از آن‌ها در رژیم غذایی وی استفاده کنید(۱, ۲, ۷, ۱۱, ۲۰).

• ریزش مو در اثر شیمی‌درمانی(آلوپسی)

بعضی از روش‌های درمان سرطان مانند شیمی‌درمانی موجب ریزش قسمتی یا همه موهای سر به صورت دسته‌ای می‌شوند که اغلب هنگام شامپو زدن و یا برس کشیدن اتفاق می‌افتد. بعضی مواقع موهای ریخته‌شده در هنگام صبح روی بالش دیده می‌شوند. همچنین بعضی داروهای تجویزی برای درمان سرطان موجب از دست دادن موهای سر، بازوها و پاها، ابروها و مژه‌ها و سایر نقاط بدن می‌شوند و بعضی دیگر فقط روی موهای سر اثر می‌گذارند و موجب ریزش آن‌ها می‌شوند.

ریزش موها اغلب اوقات طی دو هفته نخست درمان آغاز شده و طی یک تا دو ماه بعد از آن شدیدتر می‌شود. احتمال دارد پوست سر طی مدتی که موها در حال ریزش هستند نسبت به شست و شو، برس کشیدن و شانه کردن بسیار حساس باشد. رشد مجدد موها اغلب قبل از کامل شدن و پایان درمان شروع خواهد شد و سه تا شش ماه بعد از شیمی‌درمانی به صورت کلی به حالت اولیه برمی‌گردد، ریزش مو در اثر شیمی‌درمانی به خودی خود بیماری محسوب نمی‌شود اما با توجه به اینکه موی بدن به ویژه موی سر و ابروها و مژه‌ها بخشی از هویت تصویری هر فرد محسوب می‌شوند، ممکن است برخی از افراد به خاطر ریزش مو دچار تنش‌های روحی شدیدی شوند، به همین علت قبل از شیمی درمانی با پزشک معالج بیمار مشورت کرده و بیمار را برای این اتفاق از نظر روحی آماده کنید. برای این کار می‌توانید از روان‌درمانگرهای بیمارستان کمک بخواهید.

– اگر بیمار نیاز و یا علاقه دارد که از کلاه گیس استفاده کند، قبل از شروع یا در ابتدای درمان آن را تهیه کنید.

– بعضی از افراد به دلیل عدم علاقه یا احساس گرما و یا خارش تمایلی به استفاده از کلاه گیس ندارند، در این صورت بهتر است از کلاه، یا روسری با جنس نخ یا پنبه که کاملاً لطیف باشند، استفاده کنند.

– در هنگام شست‌و شوی سر و بدن بیمار با ملایمت با پوست بدن به ویژه نقاطی که ریزش مو داشته‌اند رفتار کنید؛ و تا حد ممکن پوست بدن بیمار را با استفاده از کرم‌های حاوی ویتامین ث و ای مرطوب نگه دارید.

 

• خارش

یکی دیگر از عوارض شیمی‌درمانی و گاهاً رادیوتراپی خشکی و خارش پوست است که می‌تواند موجب بی‌قراری اضطراب، جراحت پوست و بروز عفونت شود. به همین دلیل برای کاهش التهاب پوست، پس از استحمام، بدن بیمار را با کرم‌های حاوی آلوئه‌ورا و یا محلول‌های نعنایی مرطوب کنید و با ملایمت ماساژ دهید.

از دیگر موارد بسیار مهم برای کاهش خارش و التهاب پوست استفاده از لباس‌های لطیف از جنس نخ و پنبه است که باید در زمان انتخاب لباس برای بیمار به آن توجه کافی داشته باشید. همچنین از مصرف مواد بهداشتی و آرایشی دارای رایحه‌ی غلیظ حتی برای شست‌و شو خودداری کنید. در این خصوص می‌توانید از مواد بهداشتی و آرایشی ویژه‌ی کودکان که دارای کمترین رایحه و مواد شیمیایی مضر هستند، استفاده کنید.

 

• زخم بستر

با توجه به اینکه بیماران تحت درمان باید مدت زیادی را در بستر استراحت کنند و پوست آن‌ها به دلیل شیمی‌درمانی آسیب‌پذیرتر شده، لازم است که تمام موارد مربوط به مراقبت و پیشگیری از زخم‌های فشاری و زخم بستر را برای آن‌ها رعایت و اجرا کنید(۱, ۲, ۲۰).

برای دریافت مطالب بیشتر در زمینه زخم بستر کلیک کنید.

۲) فعالیت بدنی و ورزش کردن

نتایج مطالعات گذشته نشان داده است که تمرینات هوازی (مانند: پیاده‌روی، یوگا و غیره) از افزایش حجم تومور‌های سرطانی پیشگیری می‌کنند و توان تنفس موثر بیماران مبتلا به سرطان را بالا می‌برند. بنابراین بیمار را تشویق کنید تا حد امکان، ورزش کند.

– اگر بیمار نمی‌تواند از بستر خارج شود، از ورزش‌های دارای دامنه حرکتی وسیع کمک بگیرید.

* اگر مشاهده می‌کنید که بیمار تعادلش را از دست می‌دهد یا به زمین می‌افتد یا سردرد و سرگیجه دارد و یا گاهی دچار تاری دید می‌شود با پزشک معالج وی تماس بگیرید(۲, ۲۱, ۲۲).

برای خواندن مطالب مربوط به توان بخشی و سقوط  کلیک کنید.

۳)مراقبت‌های روحی و روانی

بیماری سرطان علاوه بر مشکلات جسمی، شرایط روحی و روانی شدیدی را به بیمار وارد می‌کند. در یک بررسی اخیر نتیجه بررسی ۶۵۰۰۰ بیمار مبتلا به سرطان از ۲۴ کشور نشان داد که حدود ۵۹% بیماران مبتلا به سرطان، مشکلات روانشناختی در حد بالینی گزارش کرده‌اند. بر همین اساس بیماران مبتلا به سرطان علاوه بر درمان بیماری، به مراقبت‌ها و مشاوره‌های دیگری  مانند مشاوره روانشناسی و اقدامات بازتوانی و توان‌بخشی نیز نیاز دارند(۱, ۲, ۱۶, ۲۳).

 

افسردگی، اضطراب و ترس

بسیاری از افراد، وقتی برای اولین بار متوجه سرطان می‌شوند، غم و اندوه، غصه از دست دادن سلامتی و عدم اطمینان را در زندگیشان تجربه می‌کنند. این احساس اندوه ممکن است شبیه افسردگی به نظر برسد ولی افسردگی واقعی نیست. اندوه، ترس، خشم یا گریه کردن معمولاً مدت زیادی طول نمی‌کشد و واکنشی رایج به تغییرات عمیق و اساسی در زندگی فرد است. اما اگر این شرایط بیش از حد معمول (بیش از دو هفته) طول بکشد، خطرناک است. حدود یک‌چهارم بیماران مبتلا به سرطان، افسرده می‌شوند. این افسردگی به دلیل کمبود انرژی، ناتوانی در پیش‌بردن امور زندگی، مشکل در تصمیم‌گیری و همچنین احساس نگرانی و ناامیدی به وجود می‌آید که باعث دشواری در پیگیری برنامه‌های درمانی می‌شود. برای کمک به بیمار در این موقعیت ،تمام موارد ذکر شده در بخش مهارت‌های کنار آمدن با مشکل سرطان را اجرا کنید. همچنین می‌توانید از طریق مشاوره‌های فردی یا گروهی از دیگران کمک بگیرید.

– در صورتی که بیمار دچار مشکلات تنفسی، تعریق فراوان یا افزایش تعداد ضربان قلب، بی‌قراری شدید بود به پزشک مراجعه کنید.

* بعضی داروها و یا مکمل‌ها ممکن است علائم اضطراب را تشدید کنند. اگر بعد از شروع یک داروی جدید، اضطراب بیمار بیشتر شد، موضوع را به پزشک معالج اطلاع دهید.

همچنین می‌توانید از درمان‌های مبتنی بر ذهن‌آگاهی، تقویت تاب‌آوری، تقویت معنویت نیز کمک بگیرید(۲, ۵, ۱۷, ۲۳, ۲۴).

 

۴)حمایت اجتماعی و گروه درمانی

علاوه بر درمان‌های دارویی، بیماران مبتلا به سرطان از نظر زندگی و انجام کارهای روزمره خود دچار مشکلات فراوانی می‌شوند که به صورت مستقیم به بیماری مربوط نمی‌شود، اما این مشکلات گاهی چنان زیاد است که حتی روند درمان را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. خانواده و دوستان و اطرافیان بیمار می‌توانند حمایت‌های لازم روحی و یا کمک در انجام امور روزمره) را برای بیمار فراهم کنند تا بیماران فارغ از مشکلات ایجاد شده فقط به فکر تحمل درد بیماری و درمان‌های آن باشند(۱, ۲).

همچنین استفاده از شبکه‌های اجتماعی چهره به چهره و مجازی معتبر را بسیار مهم و ضروری قلمداد کنید چراکه این شبکه‌ها به دلیل ارائه‌ی اطلاعات، حمایت، امید و دلگرمی و روحیه‌بخشی، مزیت‌های بسیار مهمی برای بیماران و شما مراقبین محترم دارند(۲۵).

 

منابع  برای مطالعه بیشتر:

۱- کتاب خودمراقبتی در بیماری سرطان، ترجمه و تألیف فاطمه رحیمی و دکتر محسن شمس

۲- کتاب ورزش سالمندان نوشته‌ی کیوان فیروزه‌ای، رامیار نجفی، فائقه جعفری آملی

۳- کتاب آنچه مردم باید در مورد پیشگیری از سرطان بدانند، نوشته‌ی نسترن کشاورز محمدی، کاظم زنده‌دل، کبری نوری

۴-دانلود کتاب خطر سنجی سکته های قلبی مغزی و سرطان(راهنمای خودمراقبتی خانواده ۲)

۵-دانلود کتاب خودمراقبتی در ناخوشی های جزیی_راهنمای خودمراقبتی خانواده۱)

 

منابع

1. کشاورز، ن, زندهدل، ک, نوری ک. آنچه مردم باید در مورد پیشگیری از سرطان بدانند. تهران: بارتا; ۱۳۹۷.
2. شمس فرم. خودمراقبتی در بیماری سرطان. تهران: انتشارات قلم; ۱۳۹۷.
3. فرخزادیان، ع, عندلیب، ل, مهدی یوسفوند م. اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر کاهش افسردگی در افراد مبتلا به سرطان. روانشناسي باليني و شخصيت (دانشور رفتار). ۱۳۹۸;۱۷(۱ (پیاپی ۳۲) #a00940):-.
4. Fayazi F, Araban M, Zadeh MHH, Mohamadian H. Development and psychometric evaluation of a colorectal cancer screening scale based on preventive health model: Application of Smart-PLS software. Payesh. 2019;18(3):251-9.
5. نوقابی، ا. پرستاری سالمندی: نشر جامعه نگر; ۱۳۹۳.
6. غفاری، ا, هاشمی ف. سیرکهولت در انسان. تهران: دانشگاه علوم پزشکی بهزیستی و توانبخشی; ۱۳۹۱.
7. یکتامرام، ع, سخنگویی ی. اهمیت تغذیه در دوره سالمندی: سازمان بهزیستی کشور; ۱۳۹۰.
8. رفیعی م, اکبری م, علی زاده م, عشرتی ب, حاتمی ح. نقش توزیع جغرافیایی بر میزان بروز و بقا در سالمندان مبتلا به سرطان در ایران. پايش. ۱۳۹۱;۱۱(۵):-.
9. Masoudi A, Jouybari L, Roshandel G, Behnampour N, Khandoozi R, Hazini A, et al. The supportive care needs of elderly patients with cancer in northern Iran (2018). Journal of Gorgan University of Medical Sciences. 2020;21(4):93-9.
10. عظیمی، م, مطلق م. زندگی سالم در دوره سالمندی. تهران: پژواک آرمان ۱۳۹۶.
11. علینیا، ف, گنابادی، ب, پورآدینه، م, رضایی، ب, علیزاده، ن, حسینی ح. راهنمای آموزشی پیشگیری از بیماری های شایع در دوره سالمندی. بجنورد: بیژن یورد; ۱۳۹۲.
12. رجائی س, تازیکی م, بهنام پور ن, شاهسونی ر, شفیع پور س. میزان بقاء سرطان معده در استان گلستان (۸۸-۱۳۸۶): یک مطالعه اپیدمیولوژیک. مجله علمي دانشگاه علوم پزشكي گرگان. ۱۳۹۹;۲۲(۱ (پی در پی ۷۳) #AG0059):-.
13. Nopour R, Shirkhoda M, Rostam Niakan Kalhori S. Decision Model Making for Colorectal Cancer Screening Based on Risk Determination. Payavard Salamat. 2020;14(2):163-75.
14. Elahi Nejad S, Makvand Hosseini S, Sabahi P. Comparing the Effectiveness of Reality Therapy and Neurofeedback Training on Improving the Quality of Life in Women with Breast Cancer. Neuropsychology. 2020;6(1):63-82.
15. فیروزه، ک, نجفی، ر, جعفری ف. ورزش سالمندان. تهران: انتشارات فرهیختگان دانشگاه; ۱۳۹۵.
16. Isfahani P, Hossieni Zare SM, Shamsaii M. The Prevalence of Depression in Iranian Women With Breast Cancer: A Meta-Analysis. Quarterly of Horizon of Medical Sciences. 2020;26(2):170-81.
17. Mousavi SH, Bagherian-saraoudi R, meschi f, khalatbari j, tajeri b. The Role of Mediating Resilience in the Relationship Between Health Literacy and Specific Quality of Life in Breast Cancer Patients. QUARTERLY JOURNAL OF HEALTH PSYCHOLOGY. 2020;9(33):79-94.
18. فرخزادیان عا, عندلیب ل, یوسف وند م. اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر کاهش افسردگی در افراد مبتلا به سرطان. روانشناسي باليني و شخصيت (دانشور رفتار). ۱۳۹۸;۱۷(۱ (پیاپی ۳۲) #a00940):-.
19. Eghdam-Zamiri R, Dorosti AA. Effect of Foot Reflexology Massage on Pain and Need for Opioid in Breast Cancer Patients Undergoing Mastectomy after Radiotherapy: A Randomized Clinical Trial. Iranian Quarterly Journal of Breast Diseases. 2020;13(1):8-16.
20. میرباقر ز, نصرآبادی ط, نصراله س. اثر استفاده از کلاه سرد بر ریزش موی ناشی از شیمی درمانی در بیماران مبتلا به سرطان پستان: یک مطالعه تجربی در تهران. بيماريهاي پستان ايران. ۱۳۹۹;۱۳(۱ (پیاپی ۴۸) #b00885):-.
21. Nazloo EH, Peeri M, Delfan M. Effect of 10 Weeks of Continuous Aerobic Training on Tumor Volume and Gene Expression of IGF-1, Akt, and mTORC1 in the Myocardium of Mice with Breast Cancer. Iranian Journal of Breast Diseases. 2020;13(1):46-54.
22. Shiravand F, Nourollahi Z, Valipour Dehnou V. The Effect of 8 Weeks of HICT Training on Serum Levels of BDNF and TNFα and Aerobic Power in Breast Cancer Survivors: Randomized Clinical Trial. Iranian Quarterly Journal of Breast Diseases. 2020;13(1):55-65.
23. Mozafari-Motlagh MR, Nejat H, Tozandehjani H, Samari A-A. Effectiveness of Mindfulness-Integrated Cognitive-Behavioral Therapy in Breast Cancer Pain Management. Iranian Quarterly Journal of Breast Diseases. 2020;13(1):35-45.
24. Koluri FP, Shojaee A, Jafari I, Mowlaie M. Comparison of personality Profiles, Tolerance for Ambiguity and Religious Coping in Leukemia Patients and Healthy People. Journal of Health Psychology. 2020;9(33):45-60.
25. Feizi A, Hemmati R, Alizadeh M. Illness Identity in Encountering New Information Networks: A Case Study of Women with Breast Cancer. Journal of Applied Sociology. 2020;31(1):17-36.