یبوست در سالمندان

شما از این مطلب یاد خواهید گرفت:

• دلایل بروز یبوست.
• علت‌های قابل کنترل ایجاد یبوست.
• علائم یبوست.
• آنچه مراقبین در منزل می‌توانند برای کاهش و یا پیشگیری از یبوست در سالمندان انجام دهند.

تهیه کنندگان:

فاطمه رحیمی: دانشجوی دکتری آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت

نسیم پیرزاده: دانشجوی کارشناسی ارشد سلامت سالمندی

الهام رجالی پور: کارشناس تغذیه

دلایل بروز یبوست :

یبوست (حرکت آهسته مدفوع در روده بزرگ) مشکل شایعی است که در همه سنین دیده می‌شود. در دوران سالمندی به علت کاهش ترشحات مخاطی روده بزرگ و خاصیت ارتجاعی قسمت انتهای روده بزرگ حرکات روده ای کم شده و مدفوع به مدت طولانی در روده می ماند. در نتیجه، آب بیشتری از مدفوع جذب شده و به علت خشکی مدفوع، یبوست ایجاد می شود.

به جزء تأثیر سن، عوامل مختلف دیگری هم در ایجاد یبوست در سالمندان دخالت دارند. مثلاً گاهی بیماری خاصی موجب یبوست می‌شود و لازم است که برای بررسی علت و درمان بیماری، به پزشک مراجعه شود. لذا نکته حائز اهمیت در گروه سالمندان فقط شناخت عوامل خطر بروز یبوست نیست، بلکه شرح حال، معاینه و داروهای مصرفی سالمند نیز اهمیت دارد، اما در اغلب موارد، شیوه زندگی سالمند باعث یبوست می‌شود و با اصلاح آن می توان بروز یبوست را کاهش داد(۱-۵).

علت‌های قابل کنترل ایجاد یبوست:

۱- عادات غذایی: مصرف کم موادغذایی حاوی فیبر و مصرف زیاد قهوه و کاکائو (شکلات) در برنامه غذایی روزانه

۲- مصرف کم مایعات به ویژه آب(چای و قهوه سبب دفع آب بدن شده و یبوست را تشدید می کند)

۳- فعالیت بدنی: اگر سالمند در طول روز تحرک کمی دارد و زیاد می‌نشیند و یا به علت سانحه یا بیماری بی‌تحرک شده است.

۴- زمان اجابت مزاج

۵- مصرف داروها: یک علت اصلی یبوست در افراد سالخورده، مصرف بیش از اندازه و طولانی مدت داروهای مسهل است.

توجه: به هیچ وجه از داروهای گیاهی مسهل بدون تجویز پزشک استفاده نکنید. مصرف خودسرانه داروهای گیاهی نیز عوارض دارد.

۶- علل روانی: افسردگی، حساسیت در استفاده از لگن و یا توالت فرنگی غیراختصاصی و کثیف می‌توانند باعث یبوست شود.

۷- بیماری‌ها: ابتلا به بیماری‌های عمومی و عفونی، درصد احتمال بروز یبوست را در سالمندان بالا می‌برد. دیابت، اختلال عملکرد غده تیروئید، بیماری پارکینسون و بیماری‌های عروقی، مغزی، افسردگی و غیره در بروز یبوست سهیم‌اند.

۸- سیگار کشیدن، مصرف مواد مخدر(۲, ۶-۸).

علائم یبوست: (فرد مبتلا به یبوست باید حداقل ۲ علامت از علائم زیر را در ۳ ماه قبل داشته باشد):

۱) تغییر تناوب در دفع مدفوع (کمتر از ۳ بار در هفته) و طولانی شدن زمان دفع

۲)زور زدن زیاد در حداقل یک‌چهارم موارد دفع

۳) مدفوع سفت و سخت در حداقل یک‌چهارم موارد دفع

۴) احساس عدم تخلیه کامل در حداقل یک‌چهارم موارد

۵) استفاده از انگشت جهت تسهیل دفع در حداقل یک‌چهارم موارد

۶) دفع همراه با درد و خونریزی.

از عللی که منجر به تشخیص‌ ندادن یبوست در سالمندان می‌شود، می‌توان به این موارد اشاره کرد:

1. ناتوانی در بیان نشانه‌های یبوست به خاطر اختلالات شناختی شایع در سالمندان
2. داشتن دفعات اجابت مزاج منظم با وجود تجمع مدفوعی در روده
3. اختلالات حسی و آگاهی نداشتن از تجمع مدفوعی
4. وجود علائم غیراختصاصی در سالمندان مثل نشان دادن علائم دلیریوم (یکی از انواع زوال عقل که برگشت‌پذیر است)، بی‌اشتهایی و کاهش عملکرد.

آنچه مراقبین در منزل می‌توانند برای کاهش و یا پیشگیری از یبوست در سالمندان انجام دهند:

1. سالمند را به خوردن موادغذایی مانند انواع سبزی‌، غلات سبوس‌دار، حبوبات و مصرف روزانه میوه‌هایی مثل پرتقال همراه با پوسته سفید رنگ، گلابی رسیده، آلو، زردآلو، هندوانه،توت، انجیر، و انگور که دارای فیبر هستند، تشویق کنید.
2. برای سالمند آلوخشک و انجیر تهیه کنید. خوردن آنها به دلیل داشتن اثرات ملین طبیعی ممکن است کمک‌کننده باشد.می توانید آنها را برای آسان تر شدن جویدن، در لیوان آبی خیس کنید.
3. اگر سالمند مشکل دندانی دارد و جویدن غذا و مصرف میوه و سبزی‌ها برای او سخت است و این مشکل باعث کاهش مصرف میوه و سبزی شده است؛ به او مصرف سبزی‌های خرد شده یا میوه‌های پخته و یا رنده شده را پیشنهاد دهید.
4. برنج سبوس‌دار، نان جو یا نان کامل گندم که دارای سبوس باشند، حاوی فیبر هستند و یبوست را کم می‌کنند.بنابراین استفاده از نان سنگک بهتر از نان های سفید مانند نان لواش است. این موارد را در رژیم غذایی روزانه سالمند بگنجانید.
5. در مواقع ضرورت(نه به طور مداوم)، هنگام صبح به صورت ناشتا در  به سالمند روغن زیتون یا روغن کرچک  بدهید. همچنین می توانید روغن زیتون را به سالاد یا غذای سالمند اضافه کنید.

استفاده طولانی مدت و افراطی از مواد روغنی- معدنی می‌تواند باعث کمبود ویتامین‌های محلول در چربی( ویتامین‌های E، D، A، K) در بدن شود.

۶.افراد سالمند کمتر احساس تشنگی می‌کنند. اگر فقط زمانی که تشنه هستند آب و سایر مایعات را بنوشند، مایعات کافی به بدن آن‌ها نمی‌رسد و دچار یبوست می‌شوند. سالمند را تشویق کنید تا در طی روز حداقل ۶ تا ۸ لیوان مایعات به ویژه آب بنوشد یا از انواع سوپ ، آش یا سایر موادغذایی حاوی آب استفاده کند.

۷.همچنین نوشیدن یک لیوان آب گرم صبح ناشتا را توصیه کنید. اگر نوشیدن آب برای سالمند خوشایند نیست از ترکیب آب با تخم شربتی و یا خاکشیر استفاده کنید. در این حالت بهتر است دمای آب خیلی سرد یا گرم نباشد.

۸.به سالمند توصیه کنید که یک لیوان شیر (کم‌چرب) یک ساعت قبل از خواب بنوشد.

۹.شیرینی‌ها، گوشت پرچرب، محصولات لبنی پرچرب، روغن، مارگارین و غذاهای سرخ‌شده را که دارای چربی بالایی هستند در برنامه غذایی سالمند محدود کنید. این مواد غذایی دیر هضم هستند.

۱۰.نیم ساعت پیاده‌روی روزانه و یا انجام سایر تمرینات ورزشی باعث افزایش حرکات روده‌ای شده و به برطرف شدن یبوست کمک می‌کند. سالمند را به انجام ورزش منظم تشویق کنید و او را همراهی نمایید.

۱۱.اگر سالمند به دلایل مختلف اجابت مزاج را به تأخیر بیاندازد، پس از مدتی دچار یبوست شدید خواهد شد. به او بگویید که هر زمان نیاز به اجابت مزاج پیدا کرد، بلافاصله به توالت برود یا شما را مطلع کند تا او را به توالت ببرید.

۱۲.وقتی اجابت مزاج هر روز در یک ساعت معین انجام شود، روده‌ها عادت می‌کنند که در همان زمان معین کار کنند. لذا به سالمند آموزش دهید که زمانی را برای اجابت مزاج انتخاب کند. این زمان بهتر است پس از خوردن غذا و ترجیحاً پس از خوردن صبحانه باشد، سالمند کاری نداشته باشد و بتواند بدون عجله در توالت بماند.

۱۳.اگر سالمند از توالت فرنگی استفاده می‌کند، یک زیرپایی به بلندی حدود ۱۵ سانتی‌متر را در زیر هر یک از پاهای او بگذارید. این کار باعث می‌شود که حالت چمباتمه ایجاد شود و به دفع مدفوع کمک می‌کند.

۱۴.مصرف داروهای مسهل به طور مداوم باعث می‌شود پس از مدتی روده کار طبیعی خود را انجام نداده و منجر به یبوست شود. بنابراین به سالمندان توصیه کنید از مصرف خودسرانه داروهای مسهل خودداری کنند و تنها با تجویز پزشک آن‌ها را مصرف کنند. همچنین مسکن‌های قوی، مواد مخدر، داروهای ادرار آور، قرص کلسیم از جمله داروهایی هستند که می‌توانند باعث یبوست شوند.

۱۵.به سالمند یادآوری کنیدکه با مسهل‌های افزایش‌دهنده‌ی حجم مدفوع و نرم‌کننده‌های مدفوع مایعات فراوان بنوشد تا ازتجمیع مدفوع و بروز انسداد روده جلوگیری شود.

۱۶. توجه داشته باشید که: مسهل‌ها می‌توانند باعث کاهش تأثیر بسیاری از داروهای خوراکی بر اثر افزایش سرعت عبور آن‌ها در دستگاه گوارش شوند.

17. یبوست را جدی گرفته و در موارد زیر باید به پزشک مراجعه شود زیرا احتمال بیماری‌های جدی‌تری وجود دارد:

– اگر سالمند به تازگی (طی یک ماه اخیر با یا بدون اسهال) دچار یبوست شده است، درد شکم، و احساس پر بودن در مقعد پس از اجابت مزاج دارد.

– در صورتی که بیشتر از ۱۰درصد وزن کل بدن طی ۶ ماه اخیر، بدون تغییر در رژیم غذایی کاهش یافته است. (فرد باید توسط پزشک از نظر بدخیمی های گوارشی مورد بررسی قرار گیرد. )

– اگر اخیراً عادت اجابت مزاج سالمند تغییر کرده است.

– اگر هنگام اجابت مزاج درد دارد.

– اگر در مدفوع سالمند خون دیده می‌شود.

نکته:  لازم است افراد ۵۰ تا ۶۹ ساله با مراجعه به نزدیکترین پایگاه سلامت محل سکونت نسبت به انجام تست فیت(FIT) برای بررسی خون مخفی در مدفوع اقدام نمایند . راهنمایی های لازم در مورد نحوه بررسی های بعدی توسط مراقبین سلامت ارائه خواهد شد.

– اگر مدفوع سالمند سیاه رنگ شده است(۱،۲،۶،۹).

برای شرکت در مسابقه کلیک کنید.

منابعی برای مطالعه بیشتر:

۱-کتاب زندگی سالم در دوره سالمندی، دکتر مهین سادات عظیمی، دکتر محمد اسماعیل مطلق

۲-دانلود کتاب خودمراقبتی در ناخوشی های جزئی(راهنمای خانواده ۱)

منابع:

1. نوقابی، ا. پرستاری سالمندی: نشر جامعه نگر; ۱۳۹۳.
2. علینیا، ف, گنابادی، ب, پورآدینه، م, رضایی، ب, علیزاده، ن, حسینی ح. راهنمای آموزشی پیشگیری از بیماری های شایع در دوره سالمندی. بجنورد: بیژن یورد; ۱۳۹۲.
3. روحانی ع. خلاصه فیزیولوژی پزشکی گایتون و هال-۲۰۱۶. انتشارات رفیع; ۱۳۹۶.
4. Zahedi MJ, Moghadam SD, Abbasi MHB, Mirzaei SMS, Pour SS. The Assessment Prevalence of Functional Constipation and Associated Factors in Adults: A Community-based Study from Kerman, Southeast, Iran (2011-2012). Govaresh. 2014;19(2):95-101.
5. Alimoradzadeh R, Mokhtare M, Agah S. Comparing the Prevalence of Constipation Risk Factors in the Elderly With and Without Constipation in Hazrat-e Rasoul (PBUH) Hospital. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2017;12(1):78-89.
6. عظیمی، م, مطلق م. زندگی سالم در دوره سالمندی. تهران: پژواک آرمان ۱۳۹۶.
7. غفاری، ا, هاشمی ف. سیرکهولت در انسان. تهران: دانشگاه علوم پزشکی بهزیستی و توانبخشی; ۱۳۹۱.
8. عادله د, نجمه س, پروانه ص, عمار حسن زاده ک, احمد اسماعیل ز, پیمان ا. ارتباط میان مصرف غذای سرخ شده با یبوست و یبوست عملکردی در بزرگ سالان ایرانی. دانشکده پزشکی اصفهان.سال سي و چهارم:۱۰۹۰-۶.
9. یکتامرام، ع, سخنگویی ی. اهمیت تغذیه در دوره سالمندی: سازمان بهزیستی کشور; ۱۳۹۰.