شما از این مطلب یاد خواهید گرفت:

• تعریف درد و معرفی انواع دردها.
• دردهای مزمن رایج در دوران سالمندی.
• آنچه مراقبین در منزل می‌توانند برای مقابله و کاهش عوارض ناشی از دردهای مزمن برای سالمندان انجام دهند.

تهیه کنندگان:

فاطمه رحیمی: دانشجوی دکتری آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت

نسیم پیرزاده: دانشجوی کارشناسی ارشد سلامت سالمندی

الهام رجالی پور: کارشناس تغذیه

تعریف درد و معرفی انواع دردها:

درد یک واکنش محافظتی است که در هنگام آسیب بافت و اعضای بدن ایجاد شده و فرد آسیب‌دیده را از وجود این آسیب و خطر آن با خبر می‌کند. طی بررسی‌های انجام شده، درد را به دو نوع اصلی تقسیم‌بندی می‌کنند: درد تند و درد کُند.

درد تند: بلافاصله پس از اعمال محرک دردزا ایجاد شده این نوع درد را به نام درد تیز، درد گزشی، درد حاد و درد الکتریکی نیز می‌شناسند و بیشتر توسط محرک‌های مکانیکی (سوزن، چاقو و غیره) ایجاد می‌شود.

درد کُند: یک ثانیه یا بیشتر پس از اعمال محرک دردزا احساس می‌شود و به کندی طی چند ثانیه یا حتی چند دقیقه افزایش می‌یابد. درد کُند را که به آن درد سوزشی، درد آهسته، درد مبهم، درد ضربان‌دار، درد تهوع‌آور و درد مزمن نیز می‌گویند، معمولاً با تخریب بافتی همراه است و بیشتر توسط مواد شیمیایی آزاد شده از بافت آسیب‌دیده ایجاد می‌گردد.

یک خاصیت مهم درد کُند این است برخلاف درد تند نمی‌توان محل آن را به صورت دقیق مشخص کرد و تنها مغز می‌تواند محدوده ایجاد درد کُند را مشخص نماید. مثلاً تمام دردهای منشأ گرفته حفرات شکم و قفسه سینه دردهای مزمن و رنج‌آور هستند.

درد مزمن دردی است که در بیشتر روزهای سال یا حداقل برای سه ماه طول بکشد و شدت آن می‌تواند از خفیف تا شدید تغییر کند(۱-۴).

اگرچه نتایج تحقیقات در زمینه تأثیر افزایش سن روی حساسیت به درد هنوز قابل استناد نمی‌باشد، شیوع زیاد اختلالات مزمنی که سبب درد می‌شوند، مانند اختلالات عصبی‌عضلانی، اسکلتی‌عضلانی و غیره در سنین سالمندی غیرقابل انکار است. به طوری که آمار جمع آوری شده در میان جمعیت بزرگسالان، توسط موسسه گالوپ نشان داد، بیش از ۴ نفر از هر ۱۰ نفر گزارش کردند که روزانه گرفتار درد هستند و اکثریت (۸۹%) آنها گفتند که هر ماه دچار درد می‌شوند. همین آمارگیری نشان داد که افراد ۶۵ سال و بالاتر به احتمال بیشتری نسبت به افراد جوان‌تر دچار درد می‌شوند و این‌که سالمندان در مقایسه با افراد جوان‌تر دو برابر دچار درد متوسط تا شدید می‌شوند. بنابراین اثر درد تا پایان عمر همراه انسان است و با بالا رفتن سن به طور فزآینده‌ای شیوع آن افزایش می‌یابد(۲-۵).

دردهای مزمن رایج در دوران سالمندی:

با افزایش سن و افزایش ابتلا به بیماری‌های مزمن شاهد افزایش دردهای مزمن در این گروه سنی هستیم. طبق مطالعات انجام شده، از بین تمام دردهای مزمن موجود، کمردرد (۶۰ تا ۸۰ درصد) و به دنبال آن سردرد و خشکی مفاصل در زمره شایع‌ترین دردهای سالمندان می‌باشند(۲, ۵).

دردهای اسکلتی عضلانی:

با افزایش سن، شاهد کاهش قدرت و تحمل عضلانی،  حرکات مفاصل و کاهش انعطاف‌پذیری بافت‌های بدن هستیم که به نوبه خود این عوامل، موجب بروز دردهای عضلانی و کمردردهای مزمن در این افراد می‌شود؛ بنابراین اگر این چرخه ادامه یابد، سالمند برای کاهش درد، ناگزیر میزان حرکت و فعالیت‌های خود را کم می‌کند؛ با کاهش فعالیت، عضلات او به تدریج تحلیل یافته و در درازمدت قدرت حرکتی خود را از دست می دهد و در نتیجه برای حرکت کردن و انجام فعالیت‌های روزمره  به دیگران وابسته می‌شود. طبق پژوهش‌هایی که در گذشته انجام شده، زنان بیش‌تر از مردان دچار درد شدید مفاصل می‌شوند.

سردرد: سردرد می‌تواند ناشی از موارد ذیل باشد:

• مننژیت: یا التهاب پرده مننژ در مغز، سبب سردرد شدیدی می‌شود که در کل سر پخش می‌گردد. به عنوان مثال مصرف الکل معمولاً موجب سردرد می‌گردد که علت آن احتمالاً اثرات آسیبی خود الکل در مغز می‌باشد.
• سردرد ناشی از یبوست: در یبوست به علت عدم تخلیه به موقع مدفوع از بدن، محصولات سمی مدفوع، جذب خون می‌شود؛ یکی از عوارض جذب این مواد سمی، ایجاد سردرد است.
• سردرد میگرنی: یکی از شدیدترین انواع سردرد می‌باشد. یکی از علل مطرح شده برای این بیماری، فشار و انقباض در شریان‌های مغزی در اثر حالات هیجانی یا فشارهای روحی است (۱, ۲, ۵-۷).

عوارض ناشی از درد:

• درد می‌تواند توانایی یک فرد سالمند را برای داشتن خواب و استراحت کافی به خطر بیاندازد. درد می‌تواند موجب تأخیر در به خواب رفتن و بیداری در طول شب شود؛ و از طرفی این اختلالات خواب باعث افزایش طول درد و شدت درد مزمن و همچنین کاهش تحمل آن می‌شود.
• درد سطح فعالیت فرد را نیز کاهش می‌دهد، خلق او را پایین می‌آورد و منجر به ظهور بیماری‌هایی مانند اضطراب و افسردگی می‌شود که این بیماری‌ها نیز هریک به تنهایی باعث کاهش آستانه تحمل درد در فرد می شود.
• فردی که مبتلا به درد است، ممکن است دچار بی‌اشتهایی یا کمبود انگیزه برای خوردن و نوشیدن به میزان کافی شده و در نتیجه مبتلا به سوء تغذیه و دهیدراتاسیون (کم‌آبی) شود (۲, ۴, ۶, ۸).

آنچه مراقبین در منزل می‌توانند برای مقابله و کاهش عوارض ناشی از دردهای مزمن برای سالمندان انجام دهند:

ارزیابی جامع و شناسایی علت درد: اولین و مهم‌ترین قدم برای کنترل درد سالمند، شناسایی علت زمینه‌ای آن است؛ بیماری‌های جسمی تشخیص داده نشده می‌توانند منبع اصلی مشکل باشند. اما عوامل روانشناختی نیز می‌توانند موجب به وجود آمدن دردهای مزمن و یا تشدید آن‌ها شوند. برای شناسایی علت درد، حداقل سالی یک بار سالمند را باید به نزد پزشک برده تا مورد ارزیابی جامع قرار گیرد.

ارزیابی جامع شامل: بررسی قد، وزن، فشارخون، سطح کلسترول، معاینات و ارزیابی عضلات و مفاصل و سطح حرکتی سالمند، معاینه رکتال (غربالگری سرطان روده)، معاینه لگن، ماموگرافی (غربالگری سرطان سینه)، آزمایش پاپ اسمیر (غربالگری سرطان دهانه رحم) برای زنان سالمند، معاینه و آزمایش خون برای غربالگری سرطان پروستات برای مردان سالمند می‌شود.

*نکته: درد درمان نشده می‌تواند منجر به عوارض متعددی در سالمندان شود. برای مثال اگر حرکت موجب درد شود، ممکن است شخص تحرک خود را محدود کند و در نتیجه دچار زخم بستر، پنومونی (بیماری تنفسی) و یبوست گردد؛ بنابراین گاهی دردهای درمان نشده باعث ایجاد بیماری و دردهای مزمن جدید می‌شود.

مراقبت از مفاصل: یکی از مهم‌ترین مواردی که گاهی باعث تشدید دردهای مفصلی و عضلانی در پاها و حتی کمردرد شدید می‌شود، پوشش پا است. درهمین خصوص برای مراقبت از پاهای سالمند نکات زیر را مورد توجه قرار دهید:

جوراب: در زمان تهیه جوراب برای سالمند، جوراب‌هایی با جنس نخی و با ساق بلند (بالاتر از برآمدگی مچ پا) و با کش تقریباً شُل و راحت انتخاب کنید.

دمپایی: بهتر است سالمند در منزل و روی فرش نیز دمپایی بپوشد (کف پای سالمند به خصوص پای افراد مبتلا به دیابت از آسیب‌های احتمالی حفظ می‌شود). دمپایی مورد استفاده سالمند باید کاملاً اندازه پای او باشد. سالمند نباید از دمپایی‌های انگشتی استفاده کند.

کفش: برای سالمند از کفش‌هایی استفاده کنید که پا در آن راحت باشد به طوری که بین نوک انگشت بزرگ و نوک کفش حدود یک سانتی‌متر فاصله باشد. رویه کفش تمام پای سالمند را بپوشاند؛ اما به پا فشار نیاورد. پاشنه‌ی کفش پهن باشد و بلندی آن بیشتر از ۳ سانتی‌متر نباشد.

*نکته: سالمند باید نیروی اضافی صرف بلند کردن دمپایی و کفش‌های گشاد و دمپایی‌های انگشتی کند و همچنین باید عضلات ساق پای خود را در حین راه رفتن بیش از حد معمول منقبض کند، بنابراین این دمپایی ها و کفش ها برای سالمندان؛ مناسب نیستند و توصیه نمی‌شوند.

– از آنجایی که درد در مفاصل تحمل‌کننده وزن مانند زانوها و لگن می‌تواند با استراحت آن مفاصل، حمایت مفاصل دردناک هنگام جابه جایی و استفاده از عصا یا واکر تخفیف یابد، مراقب استراحت کافی سالمند دچار درد باشید و دقت کنید که برای جابه جایی از عصا و واکر به درستی استفاده کند.

– در هنگام انجام مراقبت از سالمند دچار دردهای مفصلی، مراقب برخورد تصادفی او به تخت یا صندلی باشید و از رفتار ناملایم و خشن پرهیز کنید.

استفاده از روش های غیردارویی: برای کنترل دردهای مزمن، می توانید از روش‌های غیردارویی مانند حفظ وضعیت مناسب بدنی، انجام فعالیت‌هایی برای انحراف حواس سالمند از دردی که دارد، یوگا، تمرین‌های آرام سازی، ماساژ، دعا کردن و غیره استفاده کنید.

• ماساژ: تحقیقات گذشته نشان داده که ماساژ باعث افزایش گردش خون، کاهش انقباضات عضلانی، افزایش حس خوب بودن و افزایش حس‌های بدن می‌شود. ماساژ از یک‌سو با برطرف کردن مواد زائد در بدن موجب کاهش درد و ناراحتی می‌شود و از سویی دیگر به بالارفتن آستانه تحمل درد کمک می‌کند. بنابراین بدن سالمندان را در طول روز، به خصوص صبح بعد از بیدار شدن از خواب که دچار گرفتگی و خشکی مفاصل هستند، ماساژ دهید. ماساژ را به صورت ضربه‌های ملایم، طولانی، ریتمیک برای سالمند انجام دهید و حرکات ماساژ را به صورت ملایم شروع کرده و به تدریج بر شدت آن اضافه کنید؛ در نتیجه این عمل حساسیت به درد در بدن سالمند کاهش می‌یابد و آستانه تحمل درد نیز افزایش می‌یابد.
• ورزش در آب: ورزش در آب به دلیل مزایای فیزیکی (فشار یکسان آب بر تمام بدن) که در محیط آب ایجاد می‌شود، این اجازه را به سالمندان می‌دهد تا در یک محیط بدون درد، تمرین یا فعالیت بدنی انجام دهند. تمرین در آب نقش مهمی در حفظ و پیشرفت دامنه حرکتی مفاصل، کاهش انقباضات و گرفتگی‌های عضلانی دارد. اگر از امکانات لازم برخوردار بودید، از تأثیر ورزش در آب بر بهبود درد بیماری‌های مزمن سالمند استفاده کنید.
• تغذیه می‌تواند بر روی التهاب و درد ناشی از آن خصوصاً درد ناشی از آرتریت (التهاب مفاصل) که در سالمندان شایع است؛ تأثیر بگذارد. براساس تحقیقات علمی افرادی که از بیماری‌های التهابی رنج می‌برند باید از مصرف محصولات حیوانی و لبنیات پُرچرب، زرده تخم‌مرغ، چربی گاو، ذرت، سویا و بادام زمینی خودداری کنند؛ بنابراین در رژیم غذایی سالمند مبتلا به آرتریت این نکته را مدنظر قرار دهید.
• استفاده از محصولات تغذیه‌ای ویژه مانند روغن ماهی، زنجبیل، دارچین (جهت کاهش التهاب) برای کاهش درد مزمن سالمندان مفید هستند. این مواد را نیز با مشورت پزشک معالج سالمند استفاده کنید.
• با توجه به عوارض درد بر اشتها و میزان مصرف آب، به تغییرات میزان اشتها سالمند دقت داشته باشید و در نظر داشته باشید که سالمند در طول روز، به خصوص در صبح مایعات کافی بنوشد.
• از مکمل‌ها برای سالمند استفاده کنید: می‌توانید تحت نظر پزشک معالج سالمند از مکمل‌هایی مانند ویتامین ب کمپلکس، برای بهبود عملکرد سیستم عصبی (کمبود ویتامین‌های گروه ب می‌تواند در بروز درد مشارکت کند که این امر ناشی از آسیب یا اختلالات عملکرد عصبی می‌باشد) و ویتامین ب ۲ (جهت کاهش میگرن) استفاده کنید.

حمایت روانی: از آنجایی که رابطه دوسویه و مستقیمی بین میزان درد مزمن و تنش‌های روانی به خصوص اضطراب و افسردگی وجود دارد؛ مراقبت و حمایت روانی از سالمند مبتلا به دردهای مزمن، یکی از مهم‌ترین نکاتی است که باید مورد توجه قرار دهید. تحقیقات نشان می‌دهند که حمایت سالمند از طرف خانواده، قوی‌ترین ارتباط را با کاهش درک درد و شدت درد در او دارد. پس در همه حال به خصوص در زمان ابتلا به بیماری، سالمند را مورد حمایت همه‌جانبه به خصوص حمایت روانی قرار دهید.

استفاده از داروها: اگر روش‌های غیردارویی در کنترل درد مؤثر نبودند، از روش‌های درمان دارویی تحت نظر پزشک سالمند استفاده کنید؛ بهتر آن است که ابتدا با ضعیف‌ترین دارو و کم‌ترین مقدار ممکن درمان را شروع کنید و درصورت نیاز، افزایش تدریجی را در برنامه‌ی کنترل درد قرار دهید.

در هنگام استفاده از دارو به نکات زیر توجه کنید:

• در میان داروهای ضددرد، مصرف آسپرین به علت ارزان بودن و اثربخشی عمومیت دارد. سالمندان به طور ویژه‌ای به اثرات آسپرین حساس هستند و احتمال بسیار زیادی وجود دارد که دچار عوارض جانبی مصرف آسپرین شوند. از میان عوارض جانبی متعدد مصرف آسپرین، خونریزی گوارشی یکی از خطرناک‌ترین عوارض می‌باشد. بنابراین آسپرین فقط باید در صورت تجویز پزشک و دقیقا مطابق دستورالعمل توسط سالمند مصرف شود.
• استامینوفن داروی محبوب ضددرد دیگری در سالمندان مبتلا به درد خفیف تا متوسط است. سالمندان با بیماری کبدی یا کلیوی در معرض خطر بالای بروز عوارض جانبی در هنگام مصرف استامینوفن هستند.
• داروهایی که در گروه مخدر‌ها قرار دارند مانند استامینوفن، کدئین (تسکین‌دهنده درد)، دیفنوکسیلات (کنترل‌کننده اسهال و مشکلات گوارشی)، ترامادول (داروی ضد درد قوی) را با احتیاط فراوان برای سالمند استفاده کنید؛ اگر مطمئن یا مشکوک بودید که سالمند از هرکدام از داروهای این گروه به میزان زیاد مصرف کرده است فوراً او را به بیمارستان ببرید، حتی اگر هیچ علامتی نداشت. علائم مسمومیت ممکن است برای چندین روز ظاهر نشود، اگر چه آسیب کبدی ممکن است اتفاق بیفتد.

روش صحیح برخی از حرکات رایج: علاوه بر اینکه نکات زیر را به سالمند آموزش می دهید، خود شما نیز برای کاهش آسیب‌های احتمالی نکات یادآوری شده را رعایت بفرمایید:

نحوه صحیح خوابیدن:

• در هنگام خوابیدن بهتر است، از بالش کوتاه برای زیر سر استفاده کنید.
• بهتر است برای سلامت مفاصل از تشک سفت یا چند لایه پتو به جای تشک نرم، استفاده کنید.
• سعی کنید در حالت طاق باز یا به پهلو بخوابید.
• وقتی به پهلو می‌خوابید، پایی که بالا قرار می‌گیرد را به داخل شکم جمع کنید.

نحوه صحیح به رختخواب رفتن و بلندشدن از آن:

• برای بلندشدن از رختخواب ابتدا به یک پهلو بچرخید.
• سپس از طریق سفت کردن عضلات شکم و با کمک دست‌ها در لبه تخت بنشینید و بعد بایستید.
• در هنگام دراز کشیدن این مراحل را برعکس انجام دهید.

نحوه صحیح نشستن:

• به مدت طولانی در یک جا ننشینید، هر ۲۰ دقیقه یک بار بلند شوید و حداقل یک دقیقه راه بروید.
• صاف بنشینید و به جایی تکیه کنید.
• عضلات شکم را بدون حبس کردن نفس، منقبض کنید.
• شانه‌ها را به عقب برده و به جلو نگاه کنید.
• برای راحتی بیشتر یک بالش کوچک پشت کمر خود قرار دهید.
• در صورتی که زانودرد یا کمردرد دارید، بهتر است به جای نشستن روی زمین، روی صندلی بنشینید.

نحوه صحیح ایستادن:

• صاف بایستید و شانه‌ها را صاف نگه دارید.
• عضلات شکم را منقبض کنید تا شکم تو برود و گودی کمر کمتر شود.
• اگر برای انجام کارهای روزانه مانند اتو کردن لباس و شست و شوی ظرف‌ها مجبور به ایستادن در یک‌جا هستید. چهارپایه‌ای به بلندی ۳۰ سانتی‌متر را در زیر یک پا قرار دهید و پس از هر ۱۰ دقیقه جای پا را عوض کنید.

نحوه صحیح راه رفتن:

• هنگام راه رفتن بدنتان را صاف نگه دارید و شانه‌ها را به عقب بکشید.
• عضلات شکم را منقبض کنید.
• در جاهای ناهموار، سربالایی و سرپایینی راه نروید.
• برای راه رفتن از کفش مناسب استفاده کنید.
• هنگام حمل کیف و چمدان آن ها را بطور متناوب با دسـت دیگر حمل کنید تا توازن بین دو سمت بدنتان حفظ گردد، همیشه بین هل دادن اجسام سنگین و یا کشیدن آن ها، گـزیـنـه هـل دادن را انتخاب کنید.

نحوه صحیح خم شدن:

• با کمی دقت می‌توانید بسیاری از کارهای روزانه را بدون خم کردن کمر انجام دهید.
• ابتدا پاها را کمی از هم باز کنید.
• شکم را سفت کنید و کمر را صاف نگه دارید.
• شانه‌ها را به سمت عقب بکشید.
• سپس با خم کردن مفصل ران و زانو خم شوید.

نحوه صحیح بلند کردن اشیاء از روی زمین:

• از بلندکردن اجسام سنگین خودداری کنید و دقت کنید یک شیء سبک را به طرز صحیح بردارید تا آسیب به کمر وارد نشود.
• به جلو نگاه کنید؛ گردن و کمر را صاف نگه دارید.
• شکم را سفت کنید.
• روی پا با خم کردن زانو و مفصل ران در نزدیکی شیء مورد نظر بنشینید.
• سپس جسم را به آرامی از روی زمین بردارید. دقت کنید که هرچه شیء، به بدنتان نزدیک‌تر باشد، فشار کمتری به ستون فقرات شما وارد می‌شود (۲-۶, ۹-۱۱).

برای شرکت در مسابقه کلیک کنید.

منابع

1. روحانی ع. خلاصه فیزیولوژی پزشکی گایتون و هال-۲۰۱۶. انتشارات رفیع; ۱۳۹۶.
2. نوقابی، ا. پرستاری سالمندی: نشر جامعه نگر; ۱۳۹۳.
3. Amiri S, Isazadegan A, Mahmood Alilo M, Banafsheh M. The Study of Pain Experienced, Social Support and Perceptual Beliefs in Chronic Pain Sufferers Individuals. Journal Of Neyshabur University Of Medical Sciences. 2016;4(2):58-68.
4. صدرالهی ع. جامعه شناسی و مبانی بهداشت سالمندی. تهران: جامعه نگر; ۱۳۹۵.
5. Tanoorsaz S, Behpour N, Tadibi V, Chapari L. Effect of the two methods, massage and physical exercise, selected in water on spine flexibility, pain and disability among non-active elderly women in Dezful. Journal of Shahrekord Uuniversity of Medical Sciences. 2017;19(5):26-38.
6. vesal m, Mollazade J, Taghavi M, Nazarinia M. Prediction of depression based on perception of pain and quality of sleep due to pain catastrophizing in elderly patient with rheumatoid arthritis. Anesthesiology and Pain. 2015;6(2):69-80.
7. غفاری، ا, هاشمی ف. سیرکهولت در انسان. تهران: دانشگاه علوم پزشکی بهزیستی و توانبخشی; ۱۳۹۱.
8. مقصودنیا ش. مراقبت های بهداشتی اولیه در سالمندان ایران. تهران: دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی; ۱۳۹۴.
9. عظیمی، م, مطلق م. زندگی سالم در دوره سالمندی. تهران: پژواک آرمان ۱۳۹۶.
10. علینیا، ف, گنابادی، ب, پورآدینه، م, رضایی، ب, علیزاده، ن, حسینی ح. راهنمای آموزشی پیشگیری از بیماری های شایع در دوره سالمندی. بجنورد: بیژن یورد; ۱۳۹۲.
11. سکوت، ط, اسدالهی، ع, پیرزاده ن. سالمندی پویا (همراه تمرینات ورزشی برای تندرستی سالمندان). بنیاد فرزانگان شیراز۱۳۹۹.