بهداشت دهان و دندان در سالمندان

شما از این مطلب یاد خواهید گرفت:

• تغییرات مرتبط با سن در دهان و دندان.
• آنچه مراقبین در منزل می‌توانند برای بهداشت دهان و دندان سالمندان انجام دهند:
• مراقبت از دندانهای طبیعی و مصنوعی
• بی دندانی و خشکی دهان

تهیه کنندگان:

فاطمه رحیمی: دانشجوی دکتری آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت

نسیم پیرزاده: دانشجوی کارشناسی ارشد سلامت سالمندی

حفره دهان در اعمال زیادی از جمله صحبت کردن، خندیدن، چشیدن، گاز گرفتن، جویدن و بلعیدن غذا نقش اصلی را به عهده دارد و اولین قسمت دستگاه گوارش است که از لب‌ها شروع و به حلق منتهی می‌شود، اولین قدم در عمل گوارش غذا، خرد کردن و جویدن مواد غذایی است که وظیفه آن به عهده دندان‌ها می‌باشد. دندان‌ها در عمل جویدن غذا نقش مهمی دارند، اگر غذا خوب جویده نشود هضم آن مشکل می‌شود(۱, ۲).

تغییرات مرتبط با سن در دهان و دندان

بی دندانی:

علی‌رغم گزارش کشورهای توسعه یافته در خصوص کاهش میزان از دست دادن دندان‌ها در بالغین، هنوز هم بی‌دندانی و استفاده از دندان مصنوعی یکی از مشکلات عمده سالمندان محسوب می‌شود(۳). به طوری که هنوز ۳۰ درصد از سالمندان بالای ۶۵ سال در جهان از بی‌دندانی کامل رنج می‌برند. در ایران نیز بر مبنای مطالعات انجام شده ۴/۸۴درصد سالمندان بی‌دندانی نسبی یا کامل دارند(۴).

از دست دادن دندان‌های طبیعی به عنوان واقعه ای مهم در زندگی فرد تلقی می‌شود زیرا تغییرات ایجاد شده در سلامت و تعداد دندان‌های سالمندان از یک طرف بر روی جویدن مواد غذایی، انتخاب نوع غذا و الگوی دریافتی غذا، نیازهای تغذیه‌ای و در نهایت وضعیت جسمانی آن‌ها تأثیرگذار است و از طرف دیگر می‌تواند بر ظاهر فرد، تصویر جسمی هر فرد از خودش، اعتماد به نفس و در نهایت عملکرد روانی‌اجتماعی و کیفیت زندگی سالمندان موثر باشد(۳, ۵, ۶).

مهم‌ترین عوامل بی دندانی سالمندان امروزی شامل:

• سن
• ژن(وراثت)
• جنسیت
• میزان درآمد
• تحصیلات
• تأثیرات محیطی(رژیم غذایی بدون کلسیم و حاوی کربوهیدرات به خصوص قندها، عدم استفاده از فلوراید، مصرف سیگار)
• بیماری‌های لثه یا نسوج نگهدارنده دندان(پریودنت)
• عدم رعایت بهداشت دهان و دندان و مراقبت کافی می باشند (۵, ۷, ۸).

عدم رعایت بهداشت دهان و دندان نه تنها سبب بروز بیماری‌های مربوط به حفره دهان می‌شود، بلکه می‌تواند دستگاه‌های حیاتی بدن را تهدید کند و حتی سبب مرگ بیمار شود(۱, ۲). چنان‌چه پس از مصرف مواد غذایی سطح دندان‌ها تمیز نگردد، میکروب‌های داخل دهان به همراه خرده‌های مواد غذایی و مواد قندی لایه‌های بی‌رنگ و غیرقابل رویت را روی دندان‌ها تشکیل می‌دهندکه پلاک میکروبی نامیده می‌شود. وجود پلاک میکروبی باعث بروز پوسیدگی، به خصوص پوسیدگی لثه‌ای  می گردد که تاثیر منفی به مراتب جدی تری بر روی عمر دندان دارد.

خشکی دهان:

خشکی دهان یکی از مشکلاتی است که موجب می‌شود جویدن و قورت دادن غذا سخت شود و مزه‌ غذاها کمتر احساس شود.

علل خشکی دهان :

– با افزایش سن به طور طبیعی ترشح آب دهان کم می‌شود؛ به طوری که میزان تولید بزاق در سالمندان تقریباً یک سوم میزان تولید آن در جوانان است.

– بسیاری از داروهایی که برای اختلالات مرتبط با سالمندی تجویز می‌شوند ( داروهای مُدر و داروهای آرام‌بخش) باعث کاهش میزان بزاق و افزایش غلظت آن و خشکی دهان می‌شوند.

– گرفتگی بینی و نفس کشیدن با دهان به خصوص هنگام خواب و سیگار کشیدن موجب خشکی دهان می‌شود(۷, ۱۰).

آنچه مراقبین در منزل می‌توانند برای بهداشت دهان و دندان سالمندان انجام دهند:

بی‌دندانی

به سالمند آموزش دهید که :

– اگرچه دندان ندارد، بازهم برای جلوگیری از عفونت لثه باید بهداشت دهان را رعایت کند.

– سالمند باید با یک مسواک نرم و کمی خمیردندان لثه‌ها و سطح روی زبان را بشوید. پس از آن لثه‌ها را با انگشت به آرامی ماساژ دهد.

ماساژ دادن به حرکت جریان خون کمک کرده و احتمال تحلیل لثه و استخوان با گذر زمان را کندتر می نماید.

– سالمند را تشویق کنید تا در صورت بی دندانی، هرچه سریع‌تر برای گذاشتن دندان مصنوعی سالمند اقدام کند.

خشکی دهان

• سعی کند میوه و سبزی‌های تازه‌ی بیشتری را در رژیم غذایی سالمند بگنجاند.
• 
• نصف قاشق چای‌خوری نمک را در یک لیوان آب حل کنید و به سالمند یادآور شوید که :
• چندین بار در طول روز دهان خود را با این محلول آب نمک رقیق بشوید.
• حداقل ۶ تا ۸ لیوان مایعات ترجیحاً آب ساده در طول روز بنوشد.
• برای مرطوب نگه داشتن دهان، در طول روز کم‌کم و جرعه‌جرعه‌ آب بنوشد.
• -از مصرف خودسرانه‌ی دارو و از کشیدن سیگار یا سایر دخانیات مثل قلیان و چپق خودداری کند.
• قبل از خوردن غذا، دهان خود را با آب بشوید و یا کمی آب بنوشد. زیرا خیس شدن دهان به راحت‌تر جویدن غذا و قورت دادن لقمه کمک می‌کند(۷, ۱۰).

مراقبت از دندان‌های طبیعی:

مسواک زدن:

– هدف از مسواک زدن پاک کردن پلاک میکروبی از روی دندان‌ها، لثه و زبان است. بهتر است که مسواک زدن را در فرصت کافی و توام با آرامش انجام شود. چون کیفیت مسواک زدن مهم‌تر از دفعات آن است. بهترین حالت این است که بعد از هر بار مصرف موادغذایی یا مواد قندی مسواک زده شود؛ در غیر این صورت در دو زمان (شب قبل از خواب و صبح بعد از صبحانه) باید حتماً مسواک زدن صورت گیرد. روزی دو بار مسواک زدن صحیح باعث برطرف نمودن پلاک‌های میکروبی می‌گردد و از پوسیدگی جلوگیری می‌کند.

– به سالمند یادآوری کنید که پس از مسواک زدن لثه‌های خود را با انگشت به آرامی ماساژ دهند.

– اگر در موقع مسواک زدن، لثه خونریزی می‌کند، نباید مسواک زدن را قطع کند، بلکه باید همزمان با استمرار رعایت بهداشت دهان به دندانپزشک مراجعه کند.

خمیر دندان:

خمیردندان مصرفی بایستی حاوی فلوراید باشد و حتی الامکان خوش بو و خوش طعم باشد. همچنین از خاصیت پاک‌کنندگی بالایی برخوردار باشد. در صورت نبود خمیردندان با آب خالی هم می‌توان مسواک زد.

*استفاده از نمک، جوش شیرین یا سایر پودرها جهت مسواک زدن مناسب نیست چراکه این مواد خشک باعث ساییدگی دندان می‌شوند، ولی استفاده از آب نمک رقیق اشکالی ندارد.

نخ‌دندان:

نخ‌دندان سطح بین‌دندانی را تمیز نموده و مواد غذایی مابین دندان‌ها را خارج می‌نماید. شیار بین لثه و دندان، محل مناسبی برای گیر کردن موادغذایی و تشکیل جرم است. تمیز کردن این ناحیه از دندان‌ها در پیشگیری از بیماری‌های لثه بسیار موثر است.

– به سالمند توصیه کنید که دست هایش را قبل از استفاده از نخ دندان، با آب و صابون بشوید.

– از نخ دندان، قبل از مسواک زدن استفاده کند.

دهانشویه:

نکته مهم: استفاده از دهانشویه به عنوان جایگزین مسواک زدن در سالمندان دارای دندان طبیعی اشتباه است.
استفاده ار دهانشویه به ویژه دهانشویه کلرهگزیدین در موارد خاصی مانند کشیدن یا جراحی دندان، عفونت لثه و جراحی آن، به مدت زمانی محدودی توصیه می شود.

استفاده از دهانشویه کلرهگزیدین به مدت بیش از ۲هفته میتواند باعث تغییر رنگ دندان شود که رفع آن بدون انجام جرمگیری و برساژ(رفع پلاک) ممکن نخواهد بود.

مراقبت از دندان‌های مصنوعی:

دندان‌های مصنوعی نیز مانند دندان‌های طبیعی، نیازمند مسواک زدن و مراقبت هستند. اگر دندان مصنوعی تمیز نشود، ممکن است باعث عفونت‌های مختلف، مانند برفک دهان(یک نوع عفونت قارچی) شود.

اگر سالمند شما ناتوان است و خودش قادر به مراقبت از دهان و دندان هایش نیست:

• دستهای خود را بشویید.
• وسایل مورد نیاز (مسواک، دهانشویه، حوله، ابسلانگ، دستمال تمیز،چرب کننده و لگن) آماده کنید.
• سالمند را در حالت نشسته قرار دهید. اگر نمی تواند بنشیند به یک سمت بخوابانید، به طوریکه صورتش رو به شما باشد.
• حوله را زیر چانه سالمند قرار دهید.
• مسواک را در محلول دهانشویه خیس کنید.
• به آرامی مسواک را وارد دهان سالمند کرده و زبان بیمار را از عقب به جلو تمیز کنید.
• دندان ها، لثه ها، سقف و کف دهان و داخل گونه ها را تمیز کنید.
• اگر از ابسلانگ استفاده می کنید، آن را عوض کنید و مراحل بالا را با دهانشویه رقیق یا آب تکرار کنید.
• اگر سالمند می تواند اجازه دهید خودش غرغره کند.
• چانه و دهان سالمند را خشک کنید.
• مقداری چرب کننده روی لب های سالمند بمالید.
• دستانتان را بشویید(۹).

اگر هر یک از موارد زیر هنگام مسواک زدن اتفاق افتاد به پزشک اطلاع دهید:

• لثه های سالمند خونریزی می کند.
• تنفس سالمند مختل شد.
• لثه های سالمند قرمز، متورم و حساس است.
• از لثه های سالمند چرک خارج می شود.
• اگر لثه های سالمند از دندان ها فاصله گرفته است.
• اگر دندان مصنوعی یا دست دندان سالمند شل شده است.
• اگر در روی هم گذاشتن دندان ها، تغییری ایجاد شده است(۹).

برای شستن آن دسته از دندان‌های مصنوعی که می‌توان آن‌ها را از دهان خارج کرد

نکات زیر را به سالمند آموزش دهید:

– سالمند باید در هنگام تمیز کردن دندان مصنوعی، ظرف آب پلاستیکی را تا نیمه پُر کند و زیر دست خود قرار دهد تا اگر دندان مصنوعی از دستش افتاد صدمه نبیند. برای جلوگیری از افتادن بهتر است دندان مصنوعی را بین انگشت شست و اشاره محکم قرار بگیرد و مسواک زدن انجام گیرد.

– باید دندان‌های مصنوعی را حداقل یکبار در روز از دهان خارج کرده و با مسواک نرم بشوید.

– خمیردندان برای شستن دندان‌های مصنوعی مناسب نیست. برای شستن دندان‌های مصنوعی باید از مایع ظرفشویی استفاده شود. پس از شست‌و شوی دندان مصنوعی باید آن را به خوبی با آب بشوید.

نکته مهم: به هیچ وجه برای شستن دندان مصنوعی از مواد سفید کننده استفاده نکند.

– بعد از خارج کردن دندان مصنوعی از دهان، لثه‌ها و زبان خود را با یک مسواک نرم بشوید. سپس لثه‌ها را با انگشت به آرامی ماساژ دهد.

– شب‌ها دندان‌های مصنوعی را از دهان خارج کرده و در یک ظرف آب یا آب نمک تمیز قرار دهد، تا مخاط دهان آن‌ها که تحت فشار بوده استراحت نماید(اگر دندان‌های مصنوعی در هوا خشک شوند یا در آب خیلی داغ قرار داده شوند، خراب خواهند شد).

* اگر دندان های مصنوعی سالمند با هم جور نیست به دندانپزشک اطلاع دهید.

– در مواردی سالمند که دندان مصنوعی ناکامل دارد(فقط بخشی از دندان‌ها مصنوعی باشد) بهتر است فرد دو تا مسواک داشته باشد؛ یکی برای تمیز کردن دندان مصنوعی و دیگری برای تمیز کردن دندان‌های طبیعی که در داخل دهان قرار دارند.

به سالمند توصیه کنید که:

– اگر دچار تورم، درد و تحریک بافت‌های دهان شد، دندان مصنوعی را از دهان خارج نماید و حتماً به دندانپزشک مراجعه نماید.

– اگر دندان مصنوعی شل شده است.

– اگر دندان مصنوعی به لثه فشار می‌آورد.

– اگر قسمتی از دندان مصنوعی شکسته است.

– اگر نمی‌تواند با دندان مصنوعی به راحتی غذا بخورد(عدم کارایی دندان مصنوعی).

– اگر بعد از خارج کردن دندان مصنوعی از دهان احساس می‌کند لثه‌ها برجسته شده است(۲, ۱۰).

علاوه بر این، نیاز است سالمند حتی اگر مشکلی ندارد حداقل هر ۱۲-۶ ماه یک‌بار توسط دندانپزشک معاینه شود.

برای شرکت در مسابقه کلیک کنید.

منابعی برای مطالعه بیشتر:

۱-کتاب زندگی سالم در دوره سالمندی، دکتر مهین سادات عظیمی، دکتر محمد اسماعیل مطلق

۲- کتاب سلامتی، آرامش و شادی پس از ۶۰ سالگی، جلد اول۶۰+، فرهاد بهمن زیاری، حامد آقاجانی، رویا مرادی، الهه زارع

۳- کتاب زندگی بهتر با خودمراقبتی پس از ۶۰ سالگی، جلد دوم ۶۰+، فرهاد بهمن زیاری، حامد آقاجانی، رویا مرادی، الهه زارع

۴- کتاب راهنمای خانواده ها برای مراقبت از سالمند، جلد سوم ۶۰+، فرهاد بهمن زیاری، حامد آقاجانی، رویا مرادی، الهه زارع

منابع

1. Kosari M, Hoseini Z, Golrizi F. The investigation of oral and dental status and its related factors in the elderly in Torbat Heydariyeh in 2015. Journal of Torbat Heydariyeh University of Medical Sciences. 2016;4(2):39-44.
2. علینیا، ف, گنابادی، ب, پورآدینه، م, رضایی، ب, علیزاده، ن, حسینی ح. راهنمای آموزشی پیشگیری از بیماری های شایع در دوره سالمندی. بجنورد: بیژن یورد; ۱۳۹۲.
3. Rashidi-Maybodi F, Haerian-Ardakani A, Zarabadi Pour M, Heydari-Postakan R, Pourbaferani H. Evaluation of Oral Health of Elderly Patients Referring to Khatam ol Anbia Clinic in Yazd in 2014. Journal of Health. 2016;7(2):227-35.
4. ORAL HEALTH SITUATION IN ELDER PEOPLE IN GORGAN CITY, 2009. Iranian Journal of Diabetes and Lipid Disorders. 2014;13(6):505-12.
5. Khadem P, JabbarifarE, Maroofi V, Feiz A. The effect of using dentures in the improvement of lifestyle among the elderly population of Isfahan, Iran. Journal of Isfahan Dental School. 2010;5(3):148-.
6. Ahmadi A, Sahaf R, Rashedi V, Akbari Kamrani AA, Shati M, Delbari A. Relationship Between Oral Health and Demographic Characteristics in Retired Elderly People in Iran. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2019;13(4):452-63.
7. نوقابی، ا. پرستاری سالمندی: نشر جامعه نگر; ۱۳۹۳.
8. حاتمی، ح, رضوی، م, افتخار، ح, مجلسی ف. کتاب جامعه بهداشت عمومی- جلد ۱. تهران، دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی۱۳۹۲.
9. عظیمی، م, مطلق م. زندگی سالم در دوره سالمندی. تهران: پژواک آرمان ۱۳۹۶.
10. زیاری ف, آقاجانی ح, مرادی ر, زارع ا. کتاب راهنمای خانواده ها برای مراقبت از سالمند ۶۰+: فرهنگ پژوهان دانش; ۱۳۹۷. ۲۵۷ p.