فشارخون در سالمندان

شما از این مطلب یاد خواهید گرفت:

• فشارخون در سالمندان (پر فشاری خون و افت فشارخون).
• آنچه مراقبین در منزل می‌توانند برای مقابله و کاهش عوارض ناشی از تغییرات فشار خون برای سالمندان انجام دهند.

تهیه کنندگان:

فاطمه رحیمی: دانشجوی دکتری آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت

نسیم پیرزاده: دانشجوی کارشناسی ارشد سلامت سالمندی

الهام رجالی پور: کارشناس تغذیه

هایپرتانسیون(پرفشاری خون)

تعریف فشارخون: مقدار نیروی خون در برابر فشار دیواره رگ‌ها را فشارخون می‌نامند. هر بار که قلب می‌زند، خون به داخل شریان‌ها (رگ‌ها) پمپ می‌شود که به نام فشار سیستولیک نامیده می‌شود؛ وقتی که قلب در حالت استراحت قرار دارد، فشارخون افت می‌کند که این فشار دیاستولیک نامیده می‌شود.

افرادی که فشارخون سیستولیک بیشتر و مساوی ۱۴۰(میلی‌متر جیوه) و فشارخون دیاستولیک بیشتر و مساوی ۹۰(میلی‌متر جیوه) دارند، دچار هایپرتانسیون (پرفشاری خون) هستند.

در سالمندان(بالای ۶۰ سال) معیار پُرفشاری خون کمی متفاوت است، در این افراد اگر فشارخون سیستولیک بیشتر و مساوی ۱۵۰(میلی‌متر جیوه) و فشارخون دیاستولیک بیشتر و مساوی ۹۰(میلی‌متر جیوه) دارند، سالمند مبتلا به پرفشاری خون است. معمولاً فشارخون با بالارفتن سن افزایش می‌یابد، به طوری که افزایش فشارخون شایع‌ترین بیماری قلب و عروق در سالمندان می‌باشد. بیش از ۵۰ درصد جمعیت بالای ۶۰ تا ۶۹ سال و تقریباً سه چهارم افراد ۷۰ سال به بالا مبتلا به فشارخون سیستولیک یا دیاستولیک بالا می‌باشند. در ایران نیز شیوع کلی پرفشاری خون در جمعیت ۵۵-۳۰ ساله ۲۳درصد و در سنین بالاتر از ۵۵ سال ۵۰درصد برآورد می‌شود.

عوامل خطر ایجاد پرفشاری خون را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

عوامل خطر غیرقابل تغییر:

• سابقه خانوادگی بیماری قلبی و عروقی و فشارخون

عوامل خطر قابل تغییر:

• دیابت
• اختلال چربی خون
• بی‌تحرکی و ورزش نکردن
• چاقی
• سیگارکشیدن
• مصرف الکل
• فشارهای روحی و روانی (۵،۴)

نشانه‌های ابتلا به پرفشاری خون:

فشارخون بالا معمولاً هیچ نشانه‌ای ندارد، تنها تعداد اندکی از مبتلایان ممکن است در همان مراحل اولیه بیماری دچار سردردهای گنگ، سرگیجه یا خون دماغ شوند. اما در بیشتر موارد، این علایم وقتی ایجاد می شوند که فشارخون افزایش زیادی پیدا کرده و برخی عوارض را هم ایجاد کرده باشد.

برخی از علامت های فشارخون بالا عبارتند از: تاری دید، سردرد ناحیه پشت سر، سرگیجه، خو ن دماغ، تنگی نفس شبانه یا هنگام فعالیت، تپش قلب، درد قفسه سینه، نامنظمی ضربان قلب، خستگی زودرس.

در صورتی که علائم زیر مشاهده شود، فرد نیاز به درمان فوری دارد (۳).

• بیدار شدن با سردرد
• اختلال حافظه، ناآگاهی، گیجی
• عدم تعادل و لرزش خفیف بدن

عوارض پرفشاری خون:

فشارخون بالا معمولاً هیچ نشانه‌ای ندارد، اما می‌تواند باعث مشکلات جدی مانند: سکته مغزی، نارسایی قلبی، حمله و سکته قلبی، نارسایی کلیوی (از کار افتادن کلیه‌ها) و بیماری شبکیه چشم (عروق چشم دچار آسیب می‌شوند) گردد. به عنوان مثال افزایش فشارخون سیستولیک ۱۶۰(میلی‌متر جیوه)، خطر مرگ و میر قلبی- عروقی را به میزان ۲ تا ۵ برابر، سکته مغزی را ۵/۲ برابر و کل مرگ و میر را ۵/۱ برابر افزایش می‌دهد. به همین دلیل است که نام دیگر پرفشاری خون، قاتل خاموش است (۱-۸).

پرفشاری خون از سه طریق سبب ایجاد اثرات کشنده می‌شود:

۱) افزایش بار تحمیلی بر قلب که می‌تواند موجب بروز زودرس نارسایی قلبی (در نارسایی قلبی، قلب نمی‌تواند خون کافی را جهت برآوردن نیازهای بدن پمپ کند) و بیماری عروق کرونر قلب شود.

۲) فشار بالای خون منجر به آسیب عروقی مغز و مرگ بخش‌های وسیعی از مغز می‌شود؛ که به این حالت انفارکتوس مغزی یا سکته مغزی می‌گویند.

۳) فشارخون بالا سبب خونریزی‌های متعدد در کلیه‌ها و تخریب نواحی وسیعی از آن‌ها شده که نهایتاً منجر به نارسایی کلیه و مرگ افراد مبتلا به پرفشاری خون می‌شود (۹).

اندازه‌گیری وضعیت فشارخون

با توجه به اینکه بیماری پرفشاری خون بدون علامت است، تنها راه پی بردن به آن اندازه‌گیری منظم فشارخون در هر فرد است که باید آن را چند بار و در چند روز اندازه گرفت.

وضعیت استاندارد برای اندازه‌گیری میزان فشارخون به حالت نشسته و از دست راست می‌باشد، البته در سالمندان، برای بررسی میزان فشارخون و تعیین فشارخون پایه، حدود ۴ بار اندازه‌گیری فشار و گرفتن میانگین آن لازم است. باید فشارخون چندین بار در حالت‌های ایستاده، نشسته و خوابیده اندازه‌گیری شود.

• شخص باید حداقل نیم ساعت قبل از اندازه‌گیری، سیگار یا کافئین استفاده نکرده باشد.
• به مدت ۵ دقیقه آرام نشسته یا خوابیده باشد.
• مثانه باید نیم ساعت قبل از اندازه‌گیری به طور کامل تخلیه شده باشد.
• همچنین اضطراب و استرس یا فعالیت قبل از اندازه‌گیری فشارخون نباید داشته باشد؛ زیرا این عوامل باعث افزایش موقتی فشارخون می‌شوند. به عنوان مثال: اضطراب ناشی از بررسی شدن توسط پزشک یا مراقبین بهداشتی (افزایش فشارخون ناشی از روپوش سفید)می‌تواند در افرادی که به طور طبیعی حساس هستند، باعث افزایش فشارخون شود.

* با افزایش سن، نوسان فشارخون نیز زیاد می‌شود و در نتیجه اندازه‌گیری منظم و دوره‌ای فشارخون را ضروری می‌سازد(۳،۴،۶،۱۰).

هیپوتانسیون(افت فشارخون)

افت فشارخون وضعیتی به کاهش ۲۰ میلی‌متر جیوه یا بیش‌تر، از فشارخون سیستولی بعد از دو دقیقه که بیمار از وضعیت خوابیده به حالت نشسته یا وضعیت نشسته به ایستاده در می‌آید، گفته می‌شود. همچنین وضعیت مشابهی که یک ساعت بعد از خوردن غذا ایجاد می‌شود، هیپوتانسیون بعد از وعده غذایی نامیده می‌شود.

هیپوتانسیون ممکن است در اثر تغییرات سنی ایجاد شود؛ مثلاً در اثر کاهش تغییرات سرعت قلب ایجاد شود.

هیپوتانسیون بعد از غذا ممکن است در اثر مصرف داروهای ضد فشارخون قبل از غذا یا مصرف غذای حاوی کربوهیدرات بالا ایجاد شود (برای جلوگیری از این شرایط می‌توان مصرف نوشیدنی‌های کافئین‌دار مانند: چای، قهوه، نوشابه و غیره را بعد از غذا توصیه کرد).

هیپوتانسیون در افراد سالمند عوارض بالایی مانند افزایش خطر افتادن، سکته مغزی، سنکوپ و مشکلات عروق کرونری دارد؛ بنابراین باید جدی قلمداد شود.

برای بررسی افت فشارخون وضعیتی؛ پس از آنکه سالمند به مدت ۲ دقیقه در وضعیت نشسته یا ایستاده قرار گرفت، باید فشارخون وی را دوباره از دست راست در همان وضعیت اندازه‌گیری کرد.(۳, ۱۰).

آنچه مراقبین در منزل می‌توانند برای مقابله و کاهش عوارض ناشی از تغییرات فشارخون برای سالمندان انجام دهند.

پیشگیری:

• به وسیله رژیم غذایی درست و فعالیت‌های ورزشی منظم و مناسب سالمند، وزن سالمند را در محدوده مناسب (شاخص توده بدنی در محدوده۹/۲۴-۵/۱۸) حفظ کنید.
• در رژیم غذایی سالمند میزان مصرف روزانه نمک را محدود کنید. توجه داشته باشید که کاهش مصرف روزانه نمک به معنای قطع آن نیست؛ بلکه باید میزان نمک در روز به کمتر از ۶گرم که حدود ۳/۲ گرم سدیم (حدود یک قاشق چایخوری) می‌باشد، برسد. برای بهتر کردن طعم غذا به جای نمک از چاشنی ها و ادویه ها، آویشن، گلپر، نعناع خشک، کنجد، لیموترش تازه، آبغوره، آب نارنج یا سرکه استفاده کنید. همچنین پیاز و سیر از موادغذایی خوش طعم و جایگزین خوبی برای نمک هستند.
• خیارشور، زیتون و نخود فرنگی کنسروی را قبل از مصرف بشویید تا نمک آن کمتر شود.
• برچسبهای روی بسته بندی مواد غذایی مقدار نمک موجود در آن ها را نشان می دهند. دقت به این اطلاعات می تواند در تصمیم گیری شما برای چگونگی استفاده از این اقلام کمک کننده باشد.
• نمکدان سر سفره نگذارید.
• برای تعادل فشارخون باید در برنامه غذایی روزانه سالمند از موادغذایی حاوی پتاسیم (مانند: موز، پرتقال، کیوی، خرمالو، انگور، انار، آناناس، زردآلو، طالبی، گلابی، گوجه فرنگی، کلم، گل‌کلم، کلم بروکلی، سیب زمینی، اسفناج، کرفس، هویج، بامیه، قارچ)، کلسیم (مانند: پنیر، ماست، شیر کم‌چرب، سبزیجات برگ سبز) و منیزیم (مانند: دانه‌ها، مغزها، حبوبات، غلات و سبزیجات سبز تیره) به مقدار کافی استفاده کنید.
• مصرف موادقندی در رژیم غذایی روزانه سالمند را به حداقل برسانید و در صورت مصرف موادقندی از مواد دارای قندهای طبیعی مانند خرما و غیره استفاده کنید.
• از انواع موادغذایی مانند میوه‌جات، سبزیجات، غلات سبوس‌دار، حبوبات، منابع پروتئینی کم‌چرب در رژیم غذایی سالمند به صورت روزانه استفاده کنید.

نکته۱ : برای کنترل فشار خون مصرف برخي مواد غذايي مانند كرفس، پياز، سير، شنبليله، چاي سبز، خرما، گلابي، زيتون و برگ زيتون، تره فرنگي، سويا، گوجه فرنگي، گري پفروت و ليموترش توصیه می شود. مصرف این مواد ا به معنی قطع درمان دارویی نیست. درباره مصرف هر کدام از این مواد غذایی با پزشک مشورت کنید.
نکته ۲: حبوبات سرشار از فيبرهاي محلول در آب هستند و استفاده از آن ها می تواند به کاهش فشارخون کمک کند. حبوبات منبع تامین کننده پروتئین مورد نیاز بدن نیز به حساب می آیند.

• در برنامه غذایی سالمند، مصرف غذاهای سرخ شده در روغن را به حداقل برسانید. غذاهای آبپز، بخارپز جایگزین مناسبی برای این غذاها می‌باشند.
• برای جلوگیری از افت فشارخون سالمند، قبل از انجام تمرینات ورزشی از سیر بودن و عدم خستگی سالمند مطمئن شوید. (سالمند نباید بلافاصله بعد از صرف وعده غذایی تمرین کند)
• به سالمند یادآورشوید که باید روزانه ۶ تا ۸ لیوان آب مصرف کند. آشامیدن دو لیوان آب یا مایعات جایگزین صبح ناشتا قبل از بلند شدن از تخت به کنترل افت فشارخون وضعیتی کمک می کند.
• با توجه به توانمندی سالمند، انجام ورزش‌های هوازی مانند: پیاده‌روی، دوچرخه سواری، شنا، کوهنوردی و غیره را به او پیشنهاد دهید و در هنگام انجام تمرینات پیشنهادی توسط سالمند او را زیر نظر داشته باشید. این ورزش‌ها باعث افزایش تعداد ضربان قلب و تنفس می‌شوند. مصرف اکسیژن در طی این حرکات افزایش می‌یابد و در نتیجه کارایی قلب، ریه‌ها و سیستم گردش خون افزایش می‌یابد و توانایی سالمند در انجام کارهای روزانه بیشتر خواهد شد.

• اگر سالمند دچار افت فشار وضعیتی است، به او آموزش دهید که از صندلی و رختخواب به صورت چند مرحله‌ای بلند شود و قبل از بلندشدن از رختخواب و در طی روز از جوراب‌های واریس ساق بلند استفاده کند.

  عکس شماره۱

عکس شماره۲

• در صورتی که سالمند دچار افت فشارخون وضعیتی است و داروهای آرام بخش و یا پایین آورنده فشارخون مصرف می کند، مشکل را با پزشک مطرح کنید.

نکته۳: داروهای سالمند باید طبق دستور و در ساعت های تعیین شده مصرف شود. اگر عوارض دارو آزار دهنده است و یا به هر دلیلی امکان تهیه آن وجود ندارد، پیش از هر تصمیمی و انجام هر کاری باید با پزشک مشورت نمود. هرگونه اقدام خودسرانه برای تغییر دارو یا روش استفاده آن می تواند خطرهای زیادی به دنبال داشته باشد.

• اگر سالمند سیگار مصرف می‌کند، او را به ترک سیگار تشویق کنید. در زمان ترک سیگار توسط سالمند، همواره همراه و مشوق و حامی او باشید. می‌توانید از راهکارهای زیر برای ترک سیگار سالمند کمک بگیرید:
• 
• به سالمند کمک کنید و قوت قلب بدهید که از یک روز معین ترک سیگار را شروع کند و دیگر اصلاً سیگار نکشد و در این تصمیم خود محکم باشد. در این صورت به یک باره سیگار را ترک خواهد کرد.
• راه دوم این است که مشوق او باشید و سیگار را کم‌کم ترک کند. برای این کار به او پیشنهاد دهید:
  • سیگار را وقتی نصفه شد، خاموش کند و میزان مصرف روزانه سیگار را کم کند.
  • مکان همیشگی سیگار کشیدن را عوض کند و زمان همیشگی سیگار کشیدن را به تأخیر بیاندازد.
  • اگر عادت به مشغول بودن دست‌ها دارد، گرفتن قلم، کلید یا تسبیح در دست را امتحان کند.

** اگر سالمند پس از ترک سیگار، بار دیگر کشیدن سیگار را شروع کرد، او را به لحاظ روحی و روانی حمایت کنید تا دلسرد نشود و در وقت مناسب دیگری مجدداً ترک سیگار را شروع کند.

• سعی کنید سالمند را به دور از فشارهای روحی و روانی نگه دارید و در زمانی که احساس می‌کنید سالمند تحت فشارهای روحی است با استفاده از برانگیختن حس شوخ‌طبعی و طنزپروری او و یا انجام کارهای مفرح و مورد علاقه سالمند، از میزان فشارهای روحی او بکاهید.
• حتی اگر نشانه خطرناکی از عوارض فشارخون در سالمند دیده نمی‌شود، باید به طور منظم و دوره‌ای (به طور معمول هر سه ماه یک‌بار با مراجعه به مراقب سلامت و پزشک و یا به صورت ماهانه در منزل) فشار خون سالمند را کنترل کنید (۱, ۱۰-۱۴).

درمان:

درمان فشارخون بالا بسیار مهم است به طوری که در زنان و مردان بالای ۶۰ سال، خطر سکته قلبی را تا ۴۰ درصد کاهش می‌دهد. بنابراین درمان دارویی برای بسیاری از سالمندان مبتلا به پرفشاری خون که قادر به تغییر عادات زندگی نبوده و یا به تغییر جوابی نداده‌اند، لازم است. دارو باید توسط پزشک معالج و بر حسب شرایط بیمار انتخاب ‌شود.

• همزمان با درمان دارویی باید نکات ذکر شده در قسمت پیشگیری نیز مدنظر قرار گیرد تا درمان دارویی موثر واقع شود.
• با توجه به اینکه سالمندان در معرض خطر بالایی از تأثیر نامطلوب داروها هستند، باید در خصوص کنترل غیردارویی فشارخون تا حد امکان به این بیماران کمک کنید. یوگا، مدیتیشن و تمرینات آرامش‌بخش می‌توانند تأثیرات زیادی بر کاهش فشارخون داشته باشند. در واقع انجمن ملی سلامت استفاده از مدیتیشن را قبل از دارودرمانی در پرفشاری خون خفیف برای بیماران پیشنهاد کرده است.
• با توجه به تحقیقات، عدم پایبندی به درمان، به عنوان علت اولیه شکست در کنترل فشارخون عنوان شده است. نمونه‌هایی از عدم پایبندی به درمان شامل: عدم تهیه نسخه به صورت اولیه، مصرف دوز بالاتر و یا پایین‌تر داروی تجویز شده و مصرف داروهایی که برای شخص دیگری تجویز شده است، می‌شوند. بر همین اساس باید مصرف دارو در زمان مناسب و با دوز مناسب توسط سالمند را نظارت کنید.

به سالمند در مورد مصرف خودسرانه و بدون تجویز پزشک داروها هشدار دهید.

* نکته: کاهش فشارخون به کمتر از ۸۵/۱۳۰ مناسب نیست.

** پرفشاری خون باید به تدریج کاهش یابد. اصل (آهسته شروع کن و به مرور پیش برو) را در درمان دارویی اکثر سالمندان باید به خاطر داشته باشید (۲-۴, ۷).

منابعی برای مطالعه بیشتر:

۱-دانلود کتاب خطر سنجی سکته های قلبی مغزی و سرطان(راهنمای خودمراقبتی خانواده ۲)

۲- کتاب اهمیت تغذیه در دوره سالمندی نوشته دکتر سید علی‌محمد یکتامرام و دکتر یحیی سخنگویی

۳-دانلود کتاب خودمراقبتی در ناخوشی های جزئی(راهنمای خودمراقبتی خانواده ۱)

منابع:

1. یکتامرام، ع, سخنگویی ی. اهمیت تغذیه در دوره سالمندی: سازمان بهزیستی کشور; ۱۳۹۰.
2. علینیا، ف, گنابادی، ب, پورآدینه، م, رضایی، ب, علیزاده، ن, حسینی ح. راهنمای آموزشی پیشگیری از بیماری های شایع در دوره سالمندی. بجنورد: بیژن یورد; ۱۳۹۲.
3. نوقابی، ا. پرستاری سالمندی: نشر جامعه نگر; ۱۳۹۳.
4. مقصودنیا ش. مراقبت های بهداشتی اولیه در سالمندان ایران. تهران: دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی; ۱۳۹۴.
5. Sadeghian S, Behrang K, Gerdab P, Khademion S, Rostaie M. Investigating the Activity of Brain-Behavioral Systems and Defensive Mechanisms in Patients With Blood pressure and normal people. medical journal of mashhad university of medical sciences. 2019;61(supplment1):125-32.
6. Namazi MHJ, Saffari M, Nasab HS, Sepandi M, Samadi M, Marzabadi EA, et al. The effect of healthy life style education through sending SMS on blood pressure among pre-hypertensive military personnel. EBNESINA. 2017;19(1):63-6.
7. Doust Mohammadi S, Norouzi K, Dalvandi A, Norouzi M. The Level of Illness Perception and its Relationship with Adherence to the Medical Regimen in the Elderly with Hypertension. Iranian Journal of Rehabilitation Research in Nursing. 2018;4(3):40-6.
8. غفاری، ا, هاشمی ف. سیرکهولت در انسان. تهران: دانشگاه علوم پزشکی بهزیستی و توانبخشی; ۱۳۹۱.
9. روحانی ع. خلاصه فیزیولوژی پزشکی گایتون و هال-۲۰۱۶. انتشارات رفیع; ۱۳۹۶.
10. مجموعه مداخلات اساسی بیماريهاي غیرواگیر در نظام مراقبت هاي بهداشتی اولیه ایران “ایراپن”. وزارت بهداشت، تهران: وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی معاونت بهداشت دفتر مدیریت بیماريهاي غیرواگیر; ۱۳۹۶.
11. عظیمی، م, مطلق م. زندگی سالم در دوره سالمندی. تهران: پژواک آرمان ۱۳۹۶.
12. Rezvan S, Besharati M, Khodadadpoor M, Matlabi M, Fathi A, Salimi A, et al. Self-Care Assessment of Patients with Hypertension in Qom City in 2016 (Iran). Qom Univ Med Sci J. 2018;12(4):72-80.
13. Kazemi S, Kakavand A, Jalali M, Javadi H. Relation Glasser’s basic needs with hypertension in middle age: the mediating role of humor. Journal of Qazvin University of Medical Sciences. 2018;22(2):63-73.
14. Nasirian M, Rozbahani N, Jamshidi A. The effect of group discussion on self-care behaviors among hypertensive patients referring to health care centers in Arak City. Scientific Journal of Kurdistan University of Medical Sciences. 2019;24(5):56-68.

[۱] Body mass index(BMI)