توانبخشی در سالمندان

شما از این مطلب یاد خواهید گرفت:

• زندگی با ناتوانی.
• عوامل موثر بر نگرش افراد به بازتوانی و تأثیر توانبخشی.
• دسته‌بندی خدمات توانبخشی برای سالمندان.
• تکنیک‌ها و وسایل توانبخشی برای سالمندان در منزل.
• معرفی و نحوه استفاده از وسایل کمک حرکتی

برای دانلود مطالب به صورت فایل پی دی اف، به فایل پیوست مراجعه کنید.

تهیه کنندگان:

فاطمه رحیمی: دانشجوی دکتری آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت

نسیم پیرزاده: دانشجوی کارشناسی ارشد سلامت سالمندی

زندگی با ناتوانی:

ابتلا به بیماری‌های مزمن مانند انواع سرطان‌ها، دیابت، آلزایمر، سکته‌های قلبی و مغزی و یا رخ دادن حوادثی مانند: تصادف یا سقوط ممکن است شروع‌کننده‌ی ناتوانی(حسی و حرکتی، شناختی و غیره) ناگهانی برای عملکرد و استقلال سالمندان باشند. عموماً تعداد کمی از ما آمادگی جهت روبه رو شدن با ناتوانی را داریم و حتی پذیرفتن ناتوانی برای ما و کسی که دوستش داریم مشکل است. با شروع ناتوانی تعامل، نقش‌ها و مسئولیت‌های فرد دچار اختلال می‌شود و همچنین تصویر ذهنی، اعتماد به نفس و عملکرد فرد دچار تغییر شده و کاهش پیدا می‌کند؛ در این میان هرچه قدر فرد بیشتر بتواند با ناتوانی خود سازگاری و غلبه پیدا کند، زندگی با کیفیت‌ بالاتری را تجربه خواهد کرد. سازگاری فرد با ناتوانی ارتباط مستقیمی با نگرش او نسبت بازتوانی و توانبخشی دارد(۱-۴).

عوامل موثر بر نگرش افراد به بازتوانی و تأثیر توانبخشی:

• نگرش قبلی، شخصیت و سبک زندگی فرد تأثیر قوی در واکنش او به ناتوانی دارد؛ مثلاً فردی که در زندگی همیشه قوی و استوار بوده و ناتوانی را به عنوان یک جزء ناچیز در نظر گرفته، در صورت بروز ناتوانی نیز همیشه به آینده امیدوار خواهد بود.
• نحوه پاسخ‌دهی به بروز بیماری: اشخاصی که استقلال خود را حفظ و بیماری را رد می‌کنند و با تغییر سبک زندگی به بیماری پاسخ می‌دهند، می‌توانند زندگی موفق‌تری با ناتوانی داشته باشند.
• مشارکت اجتماعی: عضویت در گروه‌هایی که اعضای آن‌ را افراد ناتوان تشکیل داده‌اند میزان سازگاری با ناتوانی را در فرد بالا می‌برند و از سویی دیگر انزوا اجتماعی و افسردگی وی را کاهش می‌دهند.
• حمایت جامعه و به ویژه خانواده از فرد، به عنوان مثال: خانواده‌هایی که تمام نقش‌های قبل از ناتوانی فرد را از وی می‌گیرند و صرفاً او را یک فرد سربار و وابسته قلمداد می‌کنند؛ یا خانواده‌هایی که رفتارهای نقشی بیمار را تقویت می‌کنند و اصرار می‌کنند که فرد ناتوان نمی تواند هر کاری را انجام دهد، جسم و روان فرد را اذیت و فلج می کنند، در حالی که خانواده‌هایی که خود مراقبتی را در فرد ارتقاء می‌دهند و به دنبال درمان ناتوانی فرد هستند، می‌توانند به احساس مفید بودن فرد و این‌که او یک فرد طبیعی تلقی می‌شود، کمک کنند(۱, ۳, ۵).

خدمات توانبخشی برای سالمندان به چند دسته مختلف تقسیم می‌شود:

1. مراقبت‌های پزشکی و پرستاری: با هدف کاهش عوارض ناشی از سالمندی، پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های دوران سالمندی، درمان بیماری‌های موجود، انجام می‌شود.
2. توانبخشی: شامل توانبخشی پزشکی، اجتماعی، حرفه‌ای و آموزشی است و به منظور افزایش توانایی سالمندان در مقابله با عوارض سالمندی، سازگاری بیشتر با محیط، حفظ حداکثر استقلال سالمند، انجام می‌گیرد.

الف) توانبخشی پزشکی: شامل خدمات پزشکی، فیزیوتراپی، کاردرمانی، گفتاردرمانی، بینایی‌سنجی و پرستاری است و با هدف ارتقاء کیفیت زندگی سالمند به صورت تیمی انجام می‌گیرد.

ب) توانبخشی حرفه‌ای: به کشف و تقویت توانمندی‌های حرفه‌ای سالمندان در جهت ارتقاء عملکرد ذهنی و جسمی و اجتماعی آنان، انجام می‌شود.

ج) توانبخشی اجتماعی: در این بخش خدمات مددکاری جهت افزایش سازگاری اجتماعی و حل مشکلات اجتماعی به مددجویان ارائه می‌شود.

د) توانبخشی آموزشی: در این بخش اصول زندگی سالم برای سالمندان مانند مراقبت‌های شخصی، پیشگیری از عوارض سالمندی، پرهیز از رفتارهای پرخطر، تغذیه سالم و هنر درمانی به افراد سالمند و خانواده‌های آن‌ها ارائه می‌شود(۶).

تکنیک‌ها و وسایل توانبخشی برای سالمندان در منزل بیشتر شامل موارد زیر می‌باشد:

• توانبخشی شناختی: تلاشی است برای بازگرداندن ظرفیت‌های شناختی از دست رفته که با تمرین‌ها و ارائه محرک‌های هدفمند انجام می‌شود و هدف آن، بهبود عملکرد فرد در اجرای فعالیت‌هاست(۲-۴). این بخش از توانبخشی برای سالمندانی که دچار اختلالات شناختی، زوال عقل و آلزایمر و همچنین دچار عوارض شناختی بعد از سکته مغزی شده‌اند بیشترین کاربرد را دارد.
• توانبخشی روحی و روانی(روان‌درمانی): سالمندان به واسطه کاهش عملکردهای بدنی و یا ابتلا به بیماری‌های مزمن و از دست دادن نقش‌های خود در جامعه( بازنشستگی)، دچار اختلال در خواب، اضطراب و استرس و به خصوص افسردگی می‌شوند، در این زمان لازم است که تمرین‌های آرام سازی ذهنی، طریقه انجام تنفس‌های عمیق و روش‌های بهبود کیفیت خواب را به آن‌ها آموزش دهید.

• توانبخشی در خصوص بی‌اختیاری در مثانه و روده‌ها: ممکن است سالمند به دلیل ابتلا به یک بیماری یا تشدید بیماری‌های مزمنی که قبلاً به آن مبتلا بوده و یا حتی عوارض سقوط به صورت موقت و یا دائم دچار بی‌اختیاری ادرار و یا مدفوع شود؛ در این زمان لازم است تمرینات ورزشی به آن‌ها آموزش دهید تا عضلات کف لگن‌ آن‌ها قوی شود و زودتر بهبود یابند و یا نکات مراقبتی در خصوص مراقبت از سالمند مبتلا به بی‌اختیاری را آموزش ببینید تا از عوارضی مانند عفونت دستگاه ادراری جلوگیری کنید.
• توانبخشی و نحوه استفاده از وسایل و داروهای ارتقاء دهنده حواس شنوایی( مانند سمعک) و بینایی( مانند استفاده از قطره‌های چشمی، عینک)
• توانبخشی حرکتی: ورزش جزیی از برنامه‌های ارتقاء و حفظ سلامت در همه افراد و به خصوص در افراد سالمند است که تأثیر آن بر بهبود عوارض ناتوان‌کننده ناشی از سکته‌های قلبی و مغزی و شکستگی‌ها و غیره بر کسی پوشیده نیست.

بعد از هرگونه حادثه ناتوان‌کننده‌ای برای سالمند، هنگامی که وضعیت سالمند به حالت ثابت در آمد و شرایط جسمانی او اجازه داد به سالمند کمک کنید از ورزش درمانی برای بازگرداندن تحرک خود استفاده کند(۱, ۷-۹).

ورزش درمانی در سالمندان با شرایط مختلف جسمی و حرکتی

• استفاده از وسایل کمک حرکتی

پس از بهبودی نسبی حرکات سالمند، در برخی موارد نیاز است که سالمند به طور موقت یا دائم از وسایل کمک حرکتی استفاده کند. ابزارهای کمک‌حرکتی مانند عصاها، چوب‌های زیر بغل و واکرها برای افزایش حمایت از سالمند، بهبود تعادل او و همچنین افزایش فعالیت و استقلال وی به کار می‌روند؛ مطالعات نشان می‌دهند اعتماد به نفس و احساس امنیت سالمندانی که از وسایل کمک‌حرکتی استفاده می‌کنند، افزایش یافته و همین امر باعث افزایش سطح فعالیت و استقلال آن‌ها شده است؛ ولی این ابزارها اثرات و عوارض بارز عضلانی- اسکلتی( مانند افتادگی شانه، مشکلات مچ دست در اثر استفاده نادرست از عصا) و متابولیک نیز دارند. بیشتر سالمندانی که از وسایل کمک حرکتی استفاده می‌کنند، هیچ‌گاه در مورد استفاده درست از آن‌ها آموزش ندیده‌اند و اغلب وسایلی دارند که نامناسب، آسیب‌دیده یا دارای ارتفاع نادرست هستند؛ بهترین اشخاصی که در این زمینه می‌توانند راهنمایی مناسبی برای انتخاب، نحوه استفاده و متناسب‌سازی ارتفاع و شرایط استفاده از این وسایل به سالمند کمک کنند فیزیوتراپیست‌ها، متخصصین ارتوپدی و کاردرمانگران می‌باشند(۹, ۱۰).

برای استفاده از وسایل کمک حرکتی توسط سالمند نکات زیر را مورد توجه قرار دهید:

• وسایل کمک‌حرکتی برای سالمند مناسب هستند که با توجه به قدرت، تحمل، تعادل، عملکردشناختی و اقتضای محیطی سالمند انتخاب شوند.
• به طور مداوم سالمند را از نظر تعادل و رعایت احتیاط لازم در مورد تحمل وزن بررسی و او را در مقابل زمین خوردن محافظت کنید.
• نحوه حرکت با وسایل کمکی، روی سطوح ناصاف، شیب‌دار و پله‌ها را به سالمند آموزش دهید و تمام حرکات را چندین بار به صورت عملی با او تمرین کنید.
• از فیزیوتراپیست‌ها و یا کاردرمانگران به طور منظم برای ارزیابی وسایل کمک حرکتی سالمند از لحاظ ارتفاع، تناسب و نگهداری صحیح آن، مشاوره بگیرید.
• وسایل کمک‌حرکتی باید فقط زمانی که مورد نیاز هستند به کار برده شوند؛ تا ظرفیت عملکردی سالمند حفظ شود. بنابراین زمانی که سالمند در محیط امنی قرار دارد و با کمی احتیاط و حتی با سرعت کم می‌تواند حرکت کند نباید از وسایل کمک‌حرکتی استفاده کند؛ مثلاً استفاده از ویلچر در مواقع غیرضروری باعث کاهش ظرفیت عملکردی و قدرت تحرک سالمندان می‌شود.
• اگر سالمند به طور مداوم از وسایل کمک‌حرکتی استفاده می‌کند، برای او یک برنامه ورزشی که در آن از اعضای غیرفعال کمک می گیرد تدارک ببینید، اگر وضعیت یا قدرت جسمانی وی به شما اجازه اجرای چنین برنامه‌ای را نمی‌دهد، از جلسات کاردرمانی و فیزیوتراپی کمک بگیرید.
• تا وقتی سالمند به اندازه کافی مهارت استفاده از وسایل کمک‌حرکتی را به دست نیاورده است، در زمان حرکت او حتماً نظارت و حمایت کافی از وی داشته باشید(۱, ۹, ۱۱, ۱۲).

معرفی و نحوه استفاده از وسایل کمک حرکتی:

وسایل کمک حرکتی بسیار متنوع هستند و متناسب با شرایط افراد ناتوان(میزان ناتوانی حرکتی، قدرت جسمانی، توانایی‌های شناختی و غیره) برای او انتخاب می‌شوند. در این بخش به معرفی و نحوه استفاده رایج‌ترین وسایل کمک‌حرکتی برای سالمندان می‌پردازیم:

• عصا

از عصاها برای تأمین تعادل و جبران ضعف عضلات پا استفاده می‌شود؛ همچنین عصا اطلاعاتی در مورد ویژگی‌های لمسی سطح زمین را در اختیار سالمند قرار می‌دهد. نباید عصا را برای تحمل وزن استفاده کرد چراکه این عمل باعث افتادگی شانه و مشکلات عضلانی- اسکلتی در مچ دستی که عصا را حمل می‌کند، می‌شود(۱, ۹, ۱۱).

کدام یک از انواع عصاها مناسب‌تر است:

با این‌که انواع مختلفی از عصاها در دسترس است، اما شواهد کمی در مورد برتری نوع خاصی از آن‌ها نسبت به بقیه وجود دارد. با این حال می‌توان گفت که عصای استاندارد یا عصای صاف معمولاً از چوب یا آلومینیوم ساخته شده و ارزان قیمت و سبک است. مزیتی که عصای آلومینیومی را نسبت به عصای چوبی برتر می‌کند، امکان تنظیم ارتفاع آن است. این نوع از عصاها معمولاً یک دکمه فلزی یا یک گیره برای تنظیم ارتفاع دارند(۹, ۱۳).

به سالمند آموزش دهید که:

• عصا را باید در طرف مخالف پایی که دچار جراحت، آسیب‌دیدگی و یا درد است، قرار دهد تا فشار روی عضو درگیر کمتر شود.
• هنگام راه رفتن با عصا صاف بایستد،آن را در نزدیکی بدن بگیرد؛ و بدن خود را به سمتی که عصا را در دست دارد خم نکند و از تکیه دادن به عصا و فشار آوردن به دستی که عصا را با آن می‌گیرد به شدت خود‌داری کند.
• پای سالم را بلند کرده و در کنار پای آسیب‌دیده و عصا قرار دهد.
• هنگام نشستن و یا استراحت در تخت، همیشه عصا را در دسترس قرار دهد تا بتواند با کمک آن به راحتی و با حداکثر تعادل از جا بلند شود(۱۳, ۱۴).
• به سالمند به طور منظم هشدار دهید که در زمان راه رفتن باید روی هر دو پا بایستد و نیروی وزن بالاتنه‌ی خود را روی هر دو پا بیندازد و با هر دو پا راه برود، ولی سعی کند نیروی وزن کمتری روی پای آسیب‌دیده اعمال کند.

عکس شماره۱

نحوه بالا رفتن از پله به کمک عصا:

به سالمند آموزش دهید که:

• در حالی‌که عصا را محکم بر زمین فشار می‌دهد اول پای سالم را بر روی پله بالایی قرار دهد.
• سپس پای آسیب‌دیده و عصا را با هم در کنار پای سالم قرار دهد.

عکس شماره۲

نحوه پایین آمدن از پله به کمک عصا:

به سالمند آموزش دهید که:

• اول پای آسیب‌دیده را به همراه عصا بر روی پله پایینی قرار دهد.
• سپس در حالی‌که عصا را محکم به زمین فشار می‌دهد پای سالم را در کنار پای آسیب‌دیده و عصا قرار دهد(۹, ۱۰, ۱۳).

عکس شماره۳

• واکر

واکر در سالمندانی که ضعف اندام تحتانی یا تعادل ضعیفی دارند و یا دچار آسیب‌دیدگی در دو پا هستند، تعادل و ثبات را بهبود می‌بخشد و حرکت سالمند را تسهیل می‌کند. واکرها در مقایسه با عصاها نیاز به توجه بیشتری دارند و استفاده از پله با آن‌ها دشوار است. اگر سالمند به تازگی آسیب دیده است یا تحت عمل جراحی(در لگن، ستون فقرات و دیگر اعضای مرتبط با حرکت) قرار گرفته است، در ابتدا برای مدتی باید از واکر استفاده کند، پس از اینکه راه رفتن، سرگیجه و ضعف وی به طور کامل بهبود یافت با تشخیص پزشک می‌تواند از عصا استفاده کند؛ در برخی موارد که سالمند در شرایط جسمانی ضعیفی قرار دارد استفاده از واکر به صورت دائمی تجویز می‌گردد(۱, ۹, ۱۰).

نکات آموزشی استفاده از واکر:

• قبل از استفاده سالمند از واکر مطمئن شوید ارتفاع واکر مناسب است. آرنج‌های سالمند باید در حالتی که ایستاده و دسته‌های واکر را گرفته است؛ کمی خم شده باشند( حدود ۱۵ درجه).

عکس شماره۴

• واکر انتخابی باید تا حد امکان سبک باشد و قابلیت تنظیم ارتفاع داشته باشد.
• به سالمند یادآور شوید که موقع راه رفتن با واکر به سمت جلو نگاه کند نه به پاهای خودش.
• واكر وسیله مناسبی برای بالا و پایین رفتن از چند پله نیست(۱, ۱۰).

نحوه راه رفتن به کمک واکر:

به سالمند آموزش دهید که:

• ابتدا واکر را با دستان خود بلند کرده و آن را کمی جلوتر بر روی زمین قرار دهد.
• به سالمند تأکید کنید قبل از آنکه قدمی بردارد مطمئن شود هر چهارپایه واکر بر روی زمین قرار دارند.
• سپس در قدم اول پای آسیب‌دیده یا ضعیف خود را بلند کرده یک قدم جلوتر بر روی زمین قرار دهد.
• در حالی که با هر دو دست خود محکم دسته های واکر را به سمت پایین فشار می‌دهد پای سالم خود را بلند کرده و آن را در کنار پای دیگر قرار دهد.
• به سالمند یادآوری کنید که در حین راه رفتن نباید کمر خود را به جلو خم کند و باید کاملاً صاف بایستد(۱۰, ۱۲).

عکس شماره ۵

عکس شماره ۶

نحوه قرار گرفتن پاها در زمان استفاده از واکر( رنگ روشن نشان‌دهنده پای آسیب‌دیده است)

• ویلچرها یا صندلی چرخ‌دار:

ویلچرها یکی از مهم‌ترین وسایل مورد نیاز برای افرادی هستند که دارای مشکل حرکتی یا مبتلا به بیماری‌های شدید قلبی‌اند و قادر به راه رفتن نیستند (۱, ۱۵).

کدام یک از انواع ویلچرها بهتر است:

دو نوع ویلچر دستی و برقی وجود دارد، درمورد اینکه ویلچر دستی برای سالمند بهتر است یا ویلچر برقی، لازم است که توانایی‌ها و میزان انرژی سالمند را مورد بررسی قرار دهید. استفاده از ویلچرهای دستی نیازمند این است که قدرت اندام‌های بالاتنه سالمند در حد خوبی باشد(۱۶).

نکات استفاده از ویلچر:

• به سالمند آموزش دهید که به آرامی روی ویلچر بنشیند تا از شکستگی و فشار بیش از حد جلوگیری شود؛ اگر قادر به انجام این کار به تنهایی نیست، لازم است که در زمان نشست و برخاست به او کمک کنید.
• سالمند باید به آسانی به ویلچر دسترسی داشته باشد؛ سعی کنید ویلچر را در نزدیک‌ترین مکان به تخت یا صندلی سالمند قرار دهید.
• در زمان استفاده از ویلچر توسط سالمند دقت داشته باشید که پاهای او به وسیله زیرپایی متصل به ویلچر حمایت شوند و در یک وضعیت صاف قرار داده شده باشند.
• برای جلوگیری از ابتلا سالمند به زخم‌های فشاری، تمام نقاط بدن سالمند که در تماس دائم با سطح ویلچر هستند مانند: پشت، نشیمنگاه، ساعد، مچ دست‌ها و غیره را به طور منظم بررسی کنید و در صورت ظهور علائم مشکوک به زخم فشاری اقدامات مراقبتی لازم را انجام دهید.
• ویلچر را باید به طور مرتب از نظر سالم بودن چرخ‌ها، ترمز و غیره بررسی کنید(۱, ۱۶).

برای شرکت در مسابقه کلیک کنید.

منابع

1. نوقابی، ا. پرستاری سالمندی: نشر جامعه نگر; ۱۳۹۳.
2. mousabeygi t, zare h, sharifi aa. Effectiveness of cognitive rehabilitation on retrospective and prospective memory of women with breast cancer under chemotherapy. Journal of Psychological Studies. 2020;15(4):57-72.
3. Eskandary S, Aguilar Marchen ME, Azadfallah P, Forogh B. Studying the effectiveness of neurologic music therapy in cognitive rehabilitation of stroke patients. The Journal Of Psychological Science. 2019;18(80):913-22.
4. khanjani z, nazari ma, farhoudi m, abravani p. Effectiveness of cognitive rehabilitation, on component of verbal working memory and spatial working memory in adults with stroke. QUARTERLY JOURNAL OF HEALTH PSYCHOLOGY. 2019;8(31):139-54.
5. Pourranjbar M, Keshavarz L, Sharifian E, Farahani A. Barriers for Wheelchair-User Disabled People to Participate in Leisure Physical Activities in Southeast of Iran. Journal of Kerman University of Medical Sciences. 2015;22(5):555-.
6. توانبخشی و سالمندان ۱۳۹۹ [Available from: http://www.behzisti-fars.ir/portal/show.aspx?page=17618.
7. Kazemi A, Torkzadeh R, Fathi I. The Effect of a Comprehensive Exercise Rehabilitation program on the Levels of Neurotrophin-3 in Men with Multiple Sclerosis with Different Levels of Disability. Sport Physiology & Management Investigations. 2020;12(2):157-67.
8. Razzaghi A, Sadeghi H. Effect of Exercise-based Cardiac Rehabilitation on Coronary Artery Biomechanical Variables in Atherosclerotic Patients: A Systematic Review Study. The Scientific Journal ofRehabilitation Medicine. 2020;9(1):270-83.
9. صدرالهی ع. جامعه شناسی و مبانی بهداشت سالمندی. تهران: جامعه نگر; ۱۳۹۵.
10. منصوری م. کتاب راهنمای چگونه با عصا و واکر راه برویم؟. www.iranorthoped.com: سایت ایران ارتوپد; ۱۳۹۹.
11. ربیعی م, فرهپور ن, ناظم ف. تاثیر استفاده از عصا بر متغیرهای کینماتیکی راه رفتن سالمندان مرد. تحقيقات در علوم زيستي ورزشي. ۱۳۹۱;۲(۸):-.
12. منصوری م. چطور از عصای زیر بغل درست استفاده کنیم ایران ارتوپد; ۱۳۹۹ [Available from: https://www.iranorthoped.com/fa/news/96/%DA%86%D8%B7%D9%88%D8%B1-%D8%A7%D8%B2-%D8%B9%D8%B5%D8%A7%D9%8A-%D8%B2%D9%8A%D8%B1-%D8%A8%D8%BA%D9%84-%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D8%AA-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D9%83%D9%86%D9%8A%D9%85/.
13. زیاری، ف, آقاجانی، ح, مرادی، ر, زارع ا. راهنمای خانواده ها برای مراقبت از سالمند (جلد دوم). اصفهان: فرهنگ پژوهان دانش; ۱۳۹۷.
14. عصای زیر بغلی. دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی، درمانی ایران- دانشکده علوم توانبخشی: گروه آموزشی فیزیوتراپی.
15. javadi m. Design and building of a turnover resistance wheel chair model using 3-RRS mechanism by Rapid Prototyping Method. نشریه پژوهشی مهندسی مکانیک ایران. ۲۰۱۸;۲۰(۱):۲۰۹-۲۱.
16. قادری، ف, مرادحاصل ب. صندلی چرخ دار. دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی همدان- مدیریت تجهیزات پزشکی۱۳۹۴.