فواید و عوارض مراقبت از سالمندان

شما از این مطلب یاد خواهید گرفت:

• تعریف مراقبین غیررسمی(خانوادگی) و شرح وظایف آن‌ها.
• تأثیرات مثبت و منفی مراقبت از سالمندان بر زندگی مراقبین غیررسمی.

تهیه کنندگان:

فاطمه رحیمی: دانشجوی دکتری آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت

نسیم پیرزاده: دانشجوی کارشناسی ارشد سلامت سالمندی

تعریف مراقبین غیررسمی(خانوادگی) و شرح وظایف آن‌ها:

با افزایش سن میزان ابتلا به بیماری‌های مزمن و سکته‌های قلبی و مغزی در افراد افزایش می‌یابد، به طوری‌که اکثر سالمندان در اثر عوارض این بیماری‌ها، توانایی مراقبت از خود و انجام فعالیت‌های روزمره زندگی را از دست می‌دهند. میزان، نوع و مدت زمان وابستگی سالمند با توجه به نوع بیماری و ناتوانی، سن، جنس و غیره در سالمندان متفاوت است؛ در این زمان سالمند نیازمند دریافت حمایت‌های( روانی، جسمانی، مالی و غیره) زیادی از سوی اعضای خانواده است. مراقبت‌های خانوادگی از سالمندان روی کاهش زمان و تعداد دفعات بستری‌ در بیمارستان و افزایش بقاء سالمندان اثر می گذارد (۱, ۲).

بسیاری از سالمندان غیرمستقل در کل دنیا و به طور خاص در کشورهای آسیایی و در حال توسعه تحت مراقبت غیر رسمی اعضای خانواده و دوستان خود هستند؛ ایران نیز از این موضوع مستثنا نیست. مطالعات نشان داده‌اند که اکثریت مراقبت‌کنندگان غیررسمی زنان هستند(۱, ۳).

مراقبین غیر رسمی افرادی هستند که به سالمند در انجام فعالیت‌های روزمره زندگی از قبیل تغذیه، جابه جایی، همچنین مسایل روانی، عاطفی و اجتماعی و ارتباط برقرار کردن با تیم های حرفه ای پزشکی و مراقبتی کمک می‌کنند. این افراد بیشترین درگیری را در مراقبت از سالمند، به منظور س

سازگاری و مدیریت او با شرایط سالمندی و عوارض ابتلا به بیماری‌های مزمن دارند. آن‌ها قادرند به بالا بردن توانایی‌های سالمندانِ مبتلا به ناتوانی‌های جسمی و روانی،  کمک موثری نمایند (۴-۸).

تأثیرات مثبت و منفی مراقبت از سالمندان بر زندگی مراقبین غیررسمی:

معمولاً بیماری و ناتوانی یک عضو خانواده، موجب تغییراتی در سبک زندگی کل خانواده می شود. این تغییرات در زندگی مراقبین اصلی افراد ناتوان بیشتر حس می‌شوند به طوری‌که در درازمدت تأثیرات مثبت و منفی این تغییرات در زندگی وی بیشتر مشاهده می‌شوند(۴). تأثیرات مثبت و منفی مراقبت از سالمندان بر زندگی مراقبین غیررسمی به شرح ذیل می‌باشد:

تأثیرات مثبت:

مراقبت با کیفیت می‌تواند هم برای مراقب و هم سالمند مفید باشد و این فایده رابطه ای دو طرفه دارد؛ به عبارتی تاثیر مثبت مراقبت روی سالمند، بر مراقب  هم اثر مثبت می گذارد و بالعکس. به عنوان مثال: مراقبت با کیفیت در منزل از افزایش علائم بالینی بیماری‌های مزمن و میزان بستری‌های مجدد و پیشرفت ناتوانی سالمند می‌کاهد و بدین ترتیب بار مراقبتی و مالی برای خانواده و مراقبین کاسته می‌شود. همچنین طبق مطالعات انجام شده بر روی مراقبین غیررسمی سالمندان، مراقبت با کیفیت، موجب ارتقاء مراقبین خانوادگی در بسیاری از ابعاد به خصوص ابعاد روحی و روانی می شود که در ذیل به چند مورد آن اشاره خواهیم کرد.

• احساس پخته‌تر شدن: مراقبت از سالمندان موجب افزایش آگاهی مراقبین نسبت به خود و محیط پیرامون شده و درک آن‌ها را از وقایع اطرافشان بالا می‌برد. در مطالعات گذشته مراقبین اظهار داشتند که مواردی همچون فهیم‌تر شدن، درک بالاتر، پذیرش بهتر شرایط و تطابق بهتر با آن را تجربه کرده‌اند.
• برجسته شدن صفات مثبت شخصیتی: شامل مواردی مانند صبور شدن، قوی و مقاوم شدن در برابر سختی‌ها، آرام‌تر شدن، افزایش حس نوع دوستی و کمک به افراد نیازمند می‌شود.
• رشد معنوی: شامل مواردی مانند: تغییر نگاه در زندگی، تفکر عمیق‌تر به فلسفه زندگی، عمیق‌تر شدن رابطه با خدا، قدر داشته‌های زندگی را دانستن، شاکر نعمت‌های خدا بودن و امید داشتن به خدا می‌شود.
• خشنودی از قدرشناسی سالمند: این حس قدردانی شدن ممکن است به شکل‌های مختلف توسط مراقبین درک شود. مثلاً برخی از مراقبین اظهار داشتند که سالمند در طول انجام مراقبت‌ها همیشه با لبخند آن‌ها را همراهی می‌کند یا همیشه برای مراقب دعای خیر می‌کند.
• احساس رضایتمندی از خود: حس مفید واقع شدن و کمک به هم‌نوع باعث می‌شود مراقبین احساس رضایت بیشتری از خود داشته باشند.
• خشنودی از وضعیت بیمار: وقتی مراقبت‌های مراقبین مثمر ثمر واقع گردد، حس آرامش و لذت و نوع دوستی در وی پدیدار می‌شود.
• احساس صمیمت بیشتر از گذشته با سالمند: در اثر مراقبت‌های روزانه و تعامل مراقب با سالمند، احساس لذت از بودن با سالمند، احساس نزدیکی و صمیمیت بیشتر با سالمند تقویت می‌گردد.
• تأیید اجتماعی توسط سایرین: مراقبت از سالمند سبب می‌شود تا دیگران مراقبین را بیشتر مورد احترام و تأیید قرار دهند و به عنوان کاری پسندیده از آن یاد کنند، به طوری‌که در مطالعات و بررسی‌های گذشته، مراقبین این تغییر نگاه جامعه و اطرافیان را به خود درک کرده بودند و در نقل قول‌های خود به مواردی همچون احترام بیشتر از طرف همکاران، دوستان و اقوام اشاره کرده اند.
• احساس خبرگی در نقش مراقبت: مراقبین خانودگی در دراز مدت به تجربه ماهر شدن در کار مراقبت دست می‌یابند؛ به طوری‌که در مطالعات گذشته این تجربه را به صورت بالا رفتن اعتماد به نفس، دستیابی به احساس توانستن و خودکفا شدن در ارائه مراقبت، از عهده کار مراقبت و مشکلات آن برآمدن، مراقبت با تمام توان، کم و کسر نگذاشتن در کار مراقبت بیان کرده اند(۳, ۷).
• مدیریت بهتر زندگی: مراقبت طولانی مدت به تدریج باعث سازگار شدن مراقب با شرایط می‌شود و او بهتر می‌تواند برای زندگی خود تصمیم‌گیری و برنامه ریزی کند.

تأثیرات منفی:

مراقبت از سالمندان ممکن است بار مراقبتی برای خانواده و به خصوص فرد مراقب ایجاد کند. بار مراقبتی، به واکنش منفی فرد مراقبت‌کننده به شرایط مراقبت، به خاطر عدم تعادل میان تقاضا و دسترسی به منابع جهت برآوردن آن تقاضا، است. بار مراقبتی حالتی پنهان و کاملاً فردی داشته و می تواند وابسته به زمان، جسمی، اجتماعی و احساسی باشد.

تحقیقات نشان می‌دهد که تنوع و شدت نقش مراقبتی ممکن است منجر به مشکلات جسمی و روانی در مراقبین خانوادگی شود به طوریکه اگر این افراد رها شوند، سطح سلامت جسمانی و روانی‌شان کاهش می‌یابد. بار تحمیلی ناشی از مراقبت می‌تواند از کیفیت مراقبت ارائه شده نیز بکاهد؛ به همین دلیل بسیار مهم و ضروری است که عوامل موثر بر بار مراقبتی را بشناسیم و برای رفع موارد شناسایی شده برنامه‌ریزی کنیم(۹, ۱۰).

طبق مطالعات گذشته تأثیرات منفی در مراقبت می تواند بستگی به موارد زیر داشته باشد:

• جنسیت مراقب: زنان بیشتر تحت تأثیر مراقبت و پیامدهای آن قرار می‌گیرند. آن‌ها به میزان بیشتری در معرض خستگی، اختلالات روانی مانند افسردگی و احساس مسئولیت می‌باشند.
• مدت زمان صرف شده برای مراقبت در طول روز: مطالعات نشان دادند مراقبینی که تعداد ساعات بیشتری را در طول روز به مراقبت از سالمند اختصاص می‌دهند بار مراقبتی بیشتری را متحمل شده و سلامت روانی کمتری دارند. به عنوان مثال: مراقبین سالمندان مبتلا به آلزایمر با چالش‌های زیادی مواجه هستند؛ به گونه‌ای که مراقبت از این بیماران به عنوان زندگی ۳۶ ساعته در روز تعبیر شده است.
• جنسیت مراقبت گیرنده: زنان بیمار بار مراقبتی بیشتری را در مقایسه با بیماران مرد به مراقبین خود تحمیل می‌کنند. همچنین زنان در مقایسه با مردان در برابر بیماری‌هایی مانند دمانس(زوال عقل) و آلزایمر آسیب‌پذیرتر هستند و افزایش سن، توانایی‌های مختلف شناختی آنان را بیشتر تحت تأثیر قرار می‌دهد.
• طول مدت وابستگی و ناتوانی مراقبت گیرنده: ممکن است پیشرفت ناتوانی و یا فشارهای اقتصادی و اجتماعی و محدودیت‌های ناشی از مراقبت در دراز مدت باعث فرسودگی مراقبین شود.
• نوع بیماری و میزان ناتوانی مراقبت گیرنده: مراقبت از بیماران مبتلا به بیمارهای ناتوان‌کننده مانند: سکته مغزی، زوال عقل(دمانس) و یا آلزایمر، سرطان‌های بدخیم یک امر استرس‌آور است و افزایش بارمراقبتی می‌شود.
• میزان پیشرفت و عود بیماری و یا تعداد دفعات بستری مراقبت گیرنده در بیمارستان.
• تعداد مراقبت‌دهندگان: هرچه قدر تعداد مراقبین بیشتر باشد میزان بارمراقبتی تحمیلی بر مراقبین کمتر خواهد بود.
• وضعیت اقتصادی خانواده: باتوجه به هزینه‌های درمانی و توانبخشی، هرچه وضعیت اقتصادی مراقبت گیرنده و خانواده وی بهتر باشد بار مراقبتی نیز کاهش می‌یابد.
• حمایت‌های اجتماعی: مطالعات نشان داده‌اند به خصوص زنان ایرانی برای حفظ سلامت روانی خود به شدت به خانواده وابسته و همواره در جستجوی دریافت آن می‌باشند و حمایت خانوادگی منبع مهمی برای حفظ و ارتقای سلامت روانشناختی آنان است. بنابراین اگر مراقبت از سالمند یک امر انحصاری و مختص به بستگان درجه یک نباشد و دوستان، اقوام و آشنایان سالمند در حمایت سهیم شوند، از میزان بار مراقبتی کاسته می‌شود(۱, ۲, ۷, ۹-۱۵).

می‌توان تأثیرات منفی مراقبت (بار مراقبتی) را به دو نوع عینی و ذهنی تقسیم کرد:

بار عینی: به فشار مراقبتی بر مراقبین اطلاق می‌شود که به شخص مراقبت گیرنده بستگی دارد و به صورت ملموس قابل مشاهده است مانند: تلاش بسیار برای توجه به نیازهای مراقبت گیرنده، اختصاص زمان برای او و دادن خدماتی برای بهبود مراقبت گیرنده : بارعینی شامل موارد ذیل می‌باشد:

• اختلال در روابط خانوادگی و محدودیت در فعالیت‌های اجتماعی: در مراقبت‌های طولانی مدت، نداشتن وقت کافی باعث می‌شود میزان ارتباطات مراقب با اعضای خانواده و اجتماع کاهش پیدا کند و نهایتاً مراقب دچار انزوای اجتماعی گردد.
• تنوع نقش‌های مراقبتی و تعارض نقش: زنان در بین مراقبین خانوادگی، نقش و مسئولیت بیشتری بر عهده دارند زیرا معمولا علاوه بر مراقبت از سالمند باید در مسئولیت‌های مختلف دیگری(مادر، همسر، دختر، عروس و خواهر) نیز ایفای نقش کنند که این تعدد نقش‌ها گاهی باعث سردرگمی، غفلت از خود و ناکارآمدی در آن‌ها می‌گردد.
• محدودیت در شغل و تفریح: با توجه به میزان ناتوانی مراقبت گیرنده و نیاز او به مراقبت، مراقبین خانوادگی ناگزیرند که از شغل و اوقات فراغت خود فاصله بگیرند. طبق مطالعات گذشته در ایران اکثر خانواده‌های مراقبت‌کننده از سالمندان ناتوان، از مشکلاتی در ارتباطات خارجی و گذراندن اوقات فراغت، در حد متوسط تا زیاد، شاکی بوده‌اند.
• مشکلات مالی: بستری‌های طولانی مدت، استفاده از جلسات توانبخشی و وسایل کمکی در سالمند باعث بحران‌های مالی و اقتصادی در خانواده وی می‌گردد. از طرفی گاهی به واسطه مراقبت از سالمند یکی از اعضای خانواده ناچار می‌شود که شغل خود را رها کند؛ بنابراین یکی از منابع درآمد خانواده به خودی خود از بین می‌رود. اگر سالمند تحت پوشش بیمه درمانی یا انواع دیگر بیمه‌ها نباشد فشار اقتصادی ناشی از مراقبت از سالمند بر خانواده وی چند برابر می‌شود.
• مشکلات جسمی: غفلت از خود، عدم خودمراقبتی، استرس مداوم و طولانی مدت مراقبت از سالمند و عدم رسیدگی به مشکلاتی که باعث افزایش روزافزون بار مراقبتی در مراقبین می‌گردند، می‌تواند بر سیستم ایمنی، قلب و عروق، سیستم عصبی هورمونی و سیستم عصبی مرکزی تأثیر بگذارد و باعث ضعف سیستم ایمنی، فشارخون بالا، افزایش اختلالات شناختی و روانی، کاهش یا افزایش اشتها، دردهای ماهیچه‌ای و چاقی یا لاغری مفرط مراقب شود. مطالعات حاکی از آن است امید به زندگی این افراد، ۱۰ سال کمتر از افراد عادی است و کیفیت زندگی این افراد کاهش می یابد(۱, ۲, ۵, ۷, ۱۰-۱۳, ۱۵, ۱۶).

بار ذهنی: به مجموعه واکنش‌های هیجانی و فشارهای روانی( مانند: افسردگی، اضطراب، استرس) به دلیل اهمیتی که فرد به نقش مراقبت می دهد، بار ذهنی گفته می شود. بارذهنی مراقبین ناشی از موارد ذیل میشود:

• پیوندهای عاطفی: به دلیل پیوندهای عاطفی، اعضای خانواده با مشاهده ناتوانی، تحمل درد و زمین‌گیری عضوی از خانواده از لحاظ روانی رنج می‌برند.
• احساس ترس از مرگ سالمند و افسوس: پیش‌بینی نتیجه منفی بیماری و عدم توانایی در تغییر شرایط باعث رشد احساساتی مانند ترس از مرگ سالمند و افسوس در مراقبین می‌گردد.
• احساس خودسرزنشی و احساس گناه: مراقبین به علل مختلف از جمله احساس قصور در رسیدگی، نقص در مراقبت، تأخیر در مراقبت، تندی کردن با سالمند و نیز عدم رسیدگی به دیگرانی که نسبت به آن‌ها نیز مسئولیت دارند، دچار سرزنش خود و احساس گناه می‌شوند.
• رفتارهای وسواس‌گونه: یکی از مشکلات سالمندان معمولاً عدم کنترل ادرار و مدفوع است و بسیاری از مراقبین به این موضوع حساسیت دارند(مثلاً از لحاظ پاکی و نجسی) که باعث می‌شود در مراقبت‌های دراز مدت از سالمند مبتلا به بی‌اختیاری دچار وسواس گردند. از دیگر وسواس‌های مراقبین گوش به زنگ بودن آن‌ها برای انجام امور مراقبتی سالمند است. مراقبین حتی از اختلال خواب ناشی از این وسواس نیز شکایت داشته‌اند(۵, ۱۰, ۱۱, ۱۳, ۱۵-۱۸).

منابع

1. Amraei A, Anoosheh M, Kazemnejad A. The Effect of a designed Care Program for Hemiplegic Stroke Patients on Family Caregivers’ Stress, Anxiety and Depression. Payesh. 2020;19(4):405-14.
2. sajadian A, Hydary L, Mokhtari Hesari P. Common Breast Cancer Family Care Giving Problems. Iranian Quarterly Journal of Breast Diseases. 2015;8(2):7-14.
3. Farhadi A, Noroozian M, Mohammadi F, Foroughan M, Rassouli M, Sadeghmoghadam L, et al. Positive Experiences of Caregiving in Family Caregivers of Older Adults with Dementia: a Content Analysis Study. Iranian South Medical Journal. 2018;21(4):319-34.
4. Jafari Y, Vahedian-Shahroodi M, Tehrani H, Esmaily H, Haresabadi M, Shariati M. The relationship between caregivers’ health literacy and the behavior of women with Multiple Sclerosis. The Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2018;21(7):64-71.
5. Soltannezhad F, Pishgooie SAH, Nezamoleslami S. The Effect of Roy Adaptation Model-Based Training on Depression, Anxiety and Stress in Home Caregivers of Mental Patients. Journal of Military Medicine. 2020;22(5):431-40.
6. Kermansaravi F, Navidian A, Ghaderi S. Impact of Continuous Care Model on self-care behaviors of patients with Myocardial Infarction: A randomized clinical trial study. Journal of Birjand University of Medical Sciences. 2019;26(2):106-17.
7. Yousefzadeh-Chabok S, Emamhadi M, Alijani B, Cheragh Sepehr M, Khodadadi-Hassankiadeh N. Investigation of the Relationship Between Individual-Social Characteristics of Patients in Vegetative State and Psychological Symptoms in Family Caregivers. Iranian Journal of Rehabilitation Research in Nursing. 2016;3(1):49-56.
8. نوقابی، ا. پرستاری سالمندی: نشر جامعه نگر; ۱۳۹۳.
9. Salehi Nejad S, Azami M, Motamedi F, Bahaadinbeigy K, Sedighi B, Shahesmaili A. The Effect of Web-based Information Intervention in Caregiving Burden in Caregivers of Patients with Dementia. Journal of Health and Biomedical Informatics. 2017;4(3):181-91.
10. Rajabi M, Bastami M, Shahvaroughi Farahani N, Tavanaie AH, Ghanbari B, Alasti H. Religious Coping as a Predictor of the Burden of Care in the Caregivers of End-stage Cancer Patients. Iran Journal of Nursing. 2018;31(114):6-16.
11. B l, N R, SAH P, H H, Z M. The Effect of Peer-Based Education on the Psychological Burden of Family Caregivers of Patients with Schizophrenia Admitted to the Military Hospital. Military Caring Sciences. 2019;6(1):16-26.
12. Bastani F, Ghasemi E, Negarandeh R, Haghani H. General Self-Efficacy among Family’s Female Caregiver of Elderly with Alzheimer’s disease Hayat. 2012;18(2):27-37.
13. kheirollahi n, khatiban m, oshvandi k, alhani f, feradmal j. The effect of family-centered empowerment intervention on perceived severity of threat in caregivers of patients with stroke: a semi experimental study. Avicenna Journal of Nursing and Midwifery Care. 2014;22(3):73-82.
14. Help for care partners of people with dementia: Alzheimer’s Disease International , World Health Organization (WHO); 2016.
15. What Is Caregiver Burnout? In: Association AH, editor. American Heart Association2015.
16. Aghajani A, Nazari AM, Zahrakar K. Study of Psychological Distresses in Married Children Caring for Their Aging Parents: A Qualitative Study. Salmand: Iranian Journal of Ageing. 2018;13(3):346-61.
17. Azimian J, Soleimany Ma, Pahlevan Sharif S, Banihashemi H. The Effect of Spiritual Care Program on Death Anxiety of Cardiac Patients: A Randomized Clinical Trial. Avicenna Journal of Nursing and Midwifery Care. 2019;27(1):1-10.
18. Seyedoshohadaee M, Bozorgi Matin M, Haghani H. Association of Death Anxiety and Quality of Life in the Caregivers of Patients with Multiple Sclerosis. Iran Journal of Nursing. 2019;32(120):1-14.